Arasaas iti Ulimek
(Walo A Daniw)
“Ti nadagsen a kadena ket matnag/
dayta a kampo ket marba iti maysa a sao/
kablaawannaka ti wayawaya iti lawag/
ti armada ket ited ti kabagis.”
- Alexander Pushkin, Paltiing iti Siberia (1897)
I.
Sika ti sapsapulen iti agbibineg a lasag
ken nalammuyot a tultolang
agtibtibbayo a barukong ken nabara a paragpag
agbulbuligawgaw a mata ken aganangsab a biag
nasaniit ken napanaas a buksit
ken agburburek nga utek ti bági
a saanna a kayat iti agulimek
ti bági a binagí ti baludan ken kawar
kadagiti nagbaetan iti adigi a bato a kasla sellang ni Eba
(a nangsima ken Adan)
a napulipolan iti siit ti baimbain, cadena de amor
alambre, ken landok nga aglatlati
iti sidong ti pasaray dumapo ken dumara
a rekkang ti inaldaw nga agdungdung-aw
a mawaw a tangatang ti lubong a kuadrado
---nasipnget, napudot, ken awanan dungngo---
ngem, no umay ti rabii
agkarayam ti sulisog a kasla kiteb
a mangan iti lasag ken uminum iti dara
kadagiti murdong ti ima ken saka
a mailiw iti nakirsang a darat ken pitak
a pagbaddekan wenno naawanan ken kimmapsut
ti taraki ken bileg a panid ti libro ni Pasternak
gapu ta napukaw-natay ni Zhivago
(manipud prologo agingga epilogo)
tapno dagiti tugot ti kararua koma
---nga iturong dagiti murdong iti ramay---
maikitikit ken maimalditna ti nilaon ti nasantipikaan
a pungtot ken ayatna nga agnanaed iti uneg
ti nasutil, manangsukisok ken rebolusionario
a panunot ken aramid ni Diego ti Aringay wenno
ni Don Belong ken kadagiti obrero ti Vigan idi
---nalammiis koma a linnaaw
nadalus ken naraber nga aglawlaw
tapno ti bara ket buklenna ti anges
nga ipugso ti ngiwat a malmalmes,
maysa a sang-aw a sungbat iti nabara,
ig-iggesen ken bimmasisaw
nga espasio ken kalgaw (nalagipko ni Heidegger).
II.
Nakaro a dusan ti naulimek a lubong
ketdin a ti panagtayyekna ket arig
iti ungor ti traktora wenno sangit ti kaipaspasngay
a nuang, piek, uken ken kalding
taray ti kabalio wenno Kawasaki ken Suzuki a motorsiklo
ketdin a ti arasaas a no agbalikas koma
ket kumunnot a kasla rissik ti beggang a napnuan
tured, unget, ken gagar wenno ti maysa a nadawel
a kulding ti apuy iti ubet, pingping, ken pispis
ti pariok, kaserola, ken kaldero nga awan nagyanna.
III.
Kinaagpaysona,
sakbay a mayanak ti lawag iti parbangon
agdaniw pay ti sippit dagiti kawitan ken upa
kastamet ti rabii a sabaten pay nga umuna ti kararag
dagiti kurarapnit, kulippato, tukak, ken karag
---babaen ti sonata ti pammakada---
mabisin nga ubing wenno agasawa
nga agap-apa gapu ta awan maisaangda
iti barukong ti lubong a ginunggon ken gungunggonen
iti ginasut a ribu ti taguob, arimbangaw,
sangit, rigat, ut-ot, ken dung-aw
gapu iti nakaro a bisin ti espirito ken lasag
nga asidegen mapugsat kasla nga anges
ti agbugbugsot nga aso wenno Tao
wenno urat ken bagis a nagsinniglot
---ngem an’a nga imas ti isem
dagiti karasaen ken kullaaw
a nakaapon kadagiti natangkenan a takiag
ti Dios ken dagiti propeta ti nasipnget a parmata!
Naka-tuxedo-da. Naka-ford. Naka-lacoste. Naka-starbucks.
IV.
Sika
---saan a siak---
arasaas iti ulimek nga ur-urayen
dagiti awanan a sumangpet koma
---iti kabiitan nga aldaw ken panawen---
iti sirok ti mansanita, damortis, ken kalapaw
bayat nga agregregreg dagiti nagango,
nakirsang ken nalag-an a bulbulong
bayat nga ipalpalayupoy ti angin
ti nalammiis, naganas ken nadagsen
a puyotna (uray kadagiti rabong, kamote,
saluyot, katuday, ken kalunay)
ngem saan pulos makasebseb
kadagiti bára ti bará agingga
kadagiti pungto ti nalangto ken agbegbeggang
a kapagayan ken karayan ti Amianan
bayat nga agkarkarayam iti rabaw
ti silalabus a daga dagiti ramay ken ngipen
ti naummong a bileg iti paumay a gubat
iti uneg ken ruar ti bagi a nakaipupokan
ti ubbog ti sirib a mangkalbit ti gatilio
ti mauser wenno rebolber tapno itinnag
ti langit dagiti petalo, pito nga imuko
ken grapema ti wayawaya
---maysa a pisel ket umanay a senial
ti maiparnuay a baro a biag
kasta met iti umay a patay
a nadara kasla idi naikkan lawag ken angesda
Cain ken Abel.
V.
Iti maudi,
arigmo ti tudo wenno basi
a mamagungar kadagiti bukel
ti ginasut ken rinibu
a Jean-Valjean ni Hugo
Raskolnikov ni Dostoevsky
Simon ni Sicat
Elias Plaridel ni Jacob
wenno Indong Kagit ni Aragon
a mangburak iti burnay ti turay
dagiti agturturay tapno iti kasta,
maapit ti kasam-itan, kakersangan
ngem kaingelan nga unas iti entero
nga uniberso ti dara ken dapo
buneng ken kanion
kumpay ken tabas
buriki ken sako
sartin ken takuri
asukar ken asin
garapon ken lakasa
nga addaan natan-ok nga arapaap
---a nangtarabay iti nagpatengga maysa domingo
a Rebolusion ti Piddig nga indauloan
da Pedro Mateo ken Salarogo Ambaristo.
VI.
Ngarud koma
umayka koman
itan, itan, koman
(hello darkness my old friend/ it’s time to talk with you again/
because the vision softly creeping…)
VII.
Ah…rimsua!
Umel a nakem nagbalikas uray beddal
iti natatadem a daniw ken prosa
ngarud itan ti rugi nga agareng-eng
dagiti di kapapati idi ngem itan pudnon!
Kadi?
(“and in the naked light I saw/ten thousand people maybe more/
in the whisper of the sound of silence,” kinunada Simon ken Garfunkel.)
VIII.
Nagungor nagbanarbar
Agingga a natay ti radio.
Tssst!
Saan Laeng Koma nga Arbis
“Tallikudanda nga agama ti in-inut nga agapapon nga init ken
unaanda iti mapukpukaw a lawag sakbay daytoy ket balkuten ti sipnget.”
– Jose Rey Munsayac
Malemen, gayyem
Umayen ni lidem ken mangrugin
Nga agummong dagiti dumapo nga ulep
Iti rabaw ti ulo ken suso ni Arayat,
Ket, gayyem, kitaem kadi
Dagiti kumanabsiit a kimat
Kasta met a riknaem koma ti im-impen
Da Sol, Simon ken Elias a sakada
Iti Central Azucarera de Tarlac
Ti rag-o ken liday nga agar-araas iti kaungganda
Kas iti ikan, bunog, agurong, katuday, pias wenno
Kalunay ken saluyot ta maipasngay
Manen a kasla ubing ti baro a kalgaw
Maibuyat manen dagiti babassit a naurnong
A petalo ti sagrado a danum ni Poseidon
Iti ngiwat ken barukong ti lubong
A siririing a natay, isu saanen a
Nakakaskasdaaw no ti dung-aw ken kararag
Dagiti nalasag ken paragpagan a tao ken ayup,
Kasta met dagiti sabong ken ruot nga ipalpalayupoy
Ti angina a kasla dila ti apoy:
Saan koma nga arbis laengen, gayyem,
Ti yaaymo ita a malem a nalidem.
Bulong ng Katahimikan
salin ng awtor
“Ang mabigat na kadena’y malalaglag/
iyang kuta’y guguho sa isang tinig/
babatiin ka ng laya sa liwanag/
ang sandata’y ibibigay ng kapatid.”
-Alexander Pushkin, Kalatas sa Siberia (1897)
I.
Ikaw ang hinahanap ng manhid na laman
at nanlalambot na buto
kinakabahang dibdib at nagbabagang tadyang
nagdedeliryong mata at hinahapong buhay
masakit at mahapding tiyan
at kumukulong utak ng sariling
ayaw manahimik
ng katawang inari ng piitan at kadena
sa pagitan ng mga haliging bato sa singit ni Eba
(na bumihag kay Adan)
na nakabalot sa tinik ng makahiya, cadena de amor
alambre, at bakal na kinakalawang
sa ilalim ng halos kulay abo't dugong
pagitan ng tagtuyot ng araw-araw na pagluluksa't
pagkauhaw ng kalangitan ng daigdig na kuwadrado
---madilim, mainit, at walang pag-ibig---
subalit, pagsapit ng gabi
gumagapang ang tukso na parang surot
na kakain sa mga laman at iinom ng dugo
sa dulo ng kamay at paa
na uhaw sa magaspang na buhangin at putik
na tutuntungan o nawalan at nanghinang
kagandahan at kapangyarihan ng pahina ng libro Pasternak
dahil sa nawala-napatay si Zhivago
(mula umpisa hanggang wakas)
nang sa gayo’y ang mga palatandaan ng kaluluwa sana
---na igigiya ng mga dulo ng daliri---
mai-uukit at maisusulat ang nilalaman ng banal
na galit at pag-ibig na nananahan sa loob
ng malikot, matanong at rebolusyunaryong
isipan at gawi ni Diego ng Aringay o
ni Don Belong at mga manggagawa ng Vigan noon
--- malamig sanang hamog
malinis at masukal na paligid
upang buuin ng init ang hininga
na ibubuga ng bungangang nalulunod,
isang hiningang sagot sa nagbabaga,
inuuod at bumubukol
na lunan at tag-araw (naalala ko si Heidegger).
II.
Labis nang paghihirap ang tahimik na mundo
kung gayo’y ang pag-inog nito’y gaya
sa huni ng traktora o iyak ng kaipapanganak
na kalabaw, sisiw, tuta at kambing
pagtakbo ng kabayo o sa Kawazaki at Suzuki na motorsiklo.
na kung ang bulong at makakapagsalita sana
ay kakagat ito na gaya sa tilamsik ng baga na puno
ng tapang, galit, at pagnanais o ng isang suwail
na haplos ng apoy sa puwitan, pisngi, at leeg
ng palayok, kaserola, at kalderong walang laman.
III.
Ang totoo,
bago isilang ang liwanag sa madaling-araw
tutula muna ang tuka ng mga lalaki at babaeng manok
ganiyan din sa gabi na sasalubungin muna ng dasal
ng mga kuliglig, paniki, palakang-bukid, at palakang-kabkab
---sa pamamagitan ng sonata ng pamamaalam ---
gutom na sanggol o mag-asawang
‘di magkasundo dahil walang maisasaing
sa dibdib ng mundong inuga at inuuga
ng daanlibong alulong, sigaw,
iyak, hirap, hapdi, at luksa
dahil sa matinding guton ng kaluluwa at lamang
malapit nang kumawala na parang hininga
ng nag-aagaw-buhay na aso o tao
o ugat at bitukang nagkabuhol-buhol
---subalit anong sarap ng ngiti
ng mga ahas at uwak
na namumugad sa matigas na balikat
ng Dios at mga propeta ng maitim na signo!
Sila’y naka-tuxedo. Naka-ford. Naka-lacoste. Naka-starbucks.
IV.
Ikaw
---hindi ako---
bulong ng katahimikang hinihintay
ng mga walang-wala’y dumating na sana
---sa pinakamabilis na araw at panahon---
sa ilalim ng saresa, kamatsile, at kubo
habang nagbabagsakan ang mga tuyo,
magaspang at magaang dahon
habang idinuduyan ng hangin
ang malamig, kaaya-aya at mabigat
nitong hininga (kahit sa mga labong, kamote
saluyot, katuray, at kulitis)
subalit hindi kayang patayin
ang init ng baga sa baga hanggang
sa mga dulo ng malusog at nag-aalab
na bukirin at ilog ng Hilaga
habang gumagapang sa ibabaw
ng hubad na lupa ang mga daliri at ngipin
ng naipong kapangyarihan ng paparating na digmaan
sa loob at labas ng bilangguan
na balon ng dunong na pipisil ng gatilyo
ng mauser o ng rebolber upang ibagsak
ng langit ang mga talulot, pitong balaraw
at grapema ng kalayaan
---ang isang pisil ay sapat nang palatandaan
ng sisibol na bagong buhay
ganiyan din sa paparating na kamatayan
na napakamadugo gaya nang handugan ng liwanag at hininga
sina Cain at Abel.
V.
Sa huli,
ikaw ay parang ulan o basi
na gigising sa mga butil
ng daan-daan at libu-libong
Jean-Valjean ni Hugo
Raskolnikov ni Dostoevsky
Simon ni Sicat
Elias Plaridel ni Jacob
o Indong Kagit ni Aragon
na wawasak sa tapayan ng kapangyarihan
ng mga namumuno at nang sa gayon,
maani ang pinakamatamis, pinakamagaspang
subalit pinakamatapang na tubo sa buong
uniberso ng dugo at abo
itak at kanyon
karit at panabas
buriki at sako
sartin at takuri
asukal at asin
garapon at baul
na nagtataglay ng dakilang pangarap
--- na giya sa loob ng isang linggong
Rebolusion ng Piddig na pinamunuan
nina Pedro Mateo ken Salarogo Ambaristo.
VI.
Kung gayon ay sana
dumating ka na
ngayon, ngayon, sana
(hello darkness my old friend/ it’s time to talk with you again/
because the vision softly creeping…)
VII.
Ah…sumibol sa wakas!
Piping isipa’y nagsalita kahit uutal-utal
ng mga matatalim na tula at prosa
kung gayo’y ngayon ang umpisang uugong
ang mga ‘di kapanipaniwala noon na ngayo’y totoo!
Totoo?
(“and in the naked light I saw/ten thousand people maybe more/
in the whisper of the sound of silence,” kinunada Simon ken Garfunkel.)
VIII.
Tumunog umalog-alog
hanggang sa namatay ang radyo.
Tssst!
Hindi Lang Sana Ambon
salin sa Filipino
“Tatalikuran nilang mag-ama ang unti-unting naglalahong araw at
makikipagkarera sa kumukupas na liwanag bago iyon lagumin ng dilim.”
– Jose Rey Munsayac
Hapon na, kaibigan
Papalapit na ang dilim at mag-uumpisa nang
Maipon ang kulay abong ulap
Sa ibabaw ng ulo at suso ni Arayat,
At, kaibigan, iyong tignan
Ang mga naglalabanang kidlat
Damhin mo rin sana ang damdamin
Nina Sol, Simo, at Elias na sakada
Sa Central Azucarera de Tarlac
Ang ligaya at lumbay na bumubulong sa kanilang kalooban
Na parang sa isda, birut, suso, katuray, kamias, o
Kulitis at saluyot dahil sa isisilang
Na parang sa sanggol ang bagong tag-init
Maibubuhos na naman ang maliliit na naipong
Talulot ng banal na tubig ni Poseidon
Sa bunganga at dibdib ng mundong
Gising ngunit patay, kaya hindi na
Kagilagilalas kung ang luksampati at dasal
Ay sagana sa laman at buto sa dibdib ng tao at hayop,
Ganiyan din ang mga bulaklak at damong inuugoy
Ng hangin nitong wari’y sa dila ng apoy:
Hindi na lang sana ambon, kaibigan
Ang ihandog mo ngayong hapon na madilim.