What makes a good dinner party? Lights, laundered table-cloths, prime cuts of pork, valet parking, light music, a dynasty or two, indentured waiters in uniforms, top-shelf alcohol, melons and other palate cleansers, a trade treaty or two, greens, some foreign loving, deals leading to dominion over those outside the dinner party.

I often turn down invitations to dinner parties because of a lack of garments, companions, transportation, or energy. I think of the hours people spend at work. A person regularly rots for nine hours at their office or station. Commuting eats four hours from their daily schedule, two if they’re lucky, but let us stick to four because luck is a garnish found only among dinner parties and other activities of the bourgeoisie. Assuming the person ekes out seven hours of sleep a night, that leaves four hours a day for dinner parties, cooking and other chores, worship, consumption of cultural junk, dissociation, family bonding, ennui, character development, and other non-quantifiables.

I am tempted to include dinners parties in the same category as nuts and shrimps: nuisance allergies. I find myself growing increasingly weary of decadence. This weariness is not borne out of a Marxist hatred for class. In fact, the classes at dinner parties are usually very beautiful; fine laces and silks on bodies scrubbed clean by papaya soap and cow fat, teeth white enough for Schengen visas, plump cheeks, nourished faces, no ingrown bones here. Instead, I find myself averse to the decadence, as when a child gorges herself on too many sweets and throws up on her parents’ bedsheets. I find it strange that I have grown weary of something I rarely experience, and yet I am weary of it just the same. Perhaps it is the nature of capital: to present one with so many lived, decadent lives that one soon imbibes them all as their own, and retches at the thought of imbibing more.

Perhaps one of the most famous parties in Philippine politics is not the Liberal Party or the Nacionalista Party, but a party thrown by the late dictator Ferdinand Marcos Sr. On his yacht gathered dozens and dozens of the country’s most shimmering and straight-toothed beasts. In the grainy footage from CBS news, one can see a grown man in a baby's bonnet and diapers burst out from a cake and scream, Mama, Mama! His nipples are visible beneath the pink frills of the bonnet. Elsewhere in the video, Marcos' son, Bongbong, croons his own version of USA for Africa's, We Are the World. The sweaty, loquacious little liar is now overlord to 115,600,000 Filipinos. “There are people dying/It's time to give a hand to life,” he sings, voice shorn of harmony or conscience. I do not know if it is too much to ask for a president too poor to own a yacht.

I prefer sleep to dinner parties. I find my bed much more comfortable. It is not really a bed in how beds are advertised and formed in the collective consciousness; it is more of a piece of stretched-out fabric with a lot of stuffing. My bed’s legs have long ago collapsed, so the bed is firm on the floor. But the ground is solid, sturdy. And there is more space for me now that you are gone. But a bed is still a bed. And a dinner party is still a dinner party, even when it does not have the requisite chandeliers, hors d’oeuvres, waiters, intelligentsia, gun runners, social climbers, kalachuchi centerpieces, and food. Even when the dinner party is a bucket of gin bulag and a wobbly table, it is still a dinner party, because it is important for referents to always refer to something, otherwise language loses meaning. Perhaps if the dinner party were the latter and not the former, I would be less reluctant to refuse. I prefer dinner parties where less is given and less is expected.

Another reason I dislike dinner parties is because the most fastidious of them are held in places of high security. I cannot stand the sight of guards or barbed wire ringing the walls of the subdivision surrounding the manse. I do not like bag inspections, inquiries about my last visit to Davao, CCTV cameras, and the various ways capital polices my person. To be honest, I do not know why I am still invited to these particular dinner parties. Perhaps blood is thicker than water. Perhaps the host imagines I will write a story, poem, or article about the party when it is over, extol the hospitality of his family, the fizziness of his champagne, the soft hands of his new wife. Perhaps I am a sanitizing agent.

In the Soviet Union, Imelda Marcos dines with Prime Minister Aleksei Kosygin. She leaves flowers at the memorial of the first man in space. In New York, free of draconian dinner parties of Moscow, Imelda Marcos engorges herself. $193,320 worth of antiques. A $6,240 Sheraton writing desk. An $11,600 George II wooden table with a marble top. What are the limits of capital? Certainly not $330,000, which Imelda Marcos spends on a ruby-emerald-diamond necklace, and not $1,150,000, which she sacrifices to a platinum bracelet. At dinner parties, she sings and dances for American politicians, Republicans and Democrats alike. Even they are surprised at her opulence.

Many year later, I sweep the floor. I wipe the table, cook the rice, boil and season the vegetables, light a candle to keep mosquitoes away. I set a place for you. I call your phone but you do not answer. My love, where are you? Is your mind as sharp and bawdy as I remember? I hope you are with like-minded loved ones. I hope you are eating fresh bananas and mung bean soup. I hope the forest loves you as a son. You imagine a better world is possible. One day, we will dine together.

Acceptance leads to degrees of complicity. Glitter and good food renders complicity palatable, but complicity is still complicity. Acceptance leads to some short-term gains, and the fulfillment of immediate needs absolves the venial sin of complicity. But who bestows absolution? And who yearns for it? And how long can the lull of acceptance muffle the explosions, the sour rumble of bellies, the silence of another blackout, the cries of children in the infernal afternoon? Capital does have its limits, if one squints hard enough, dreams green enough, chants in regular and upward motions, strikes at the soft wormy heart of greed. All dinner parties end eventually. And some guests are more complicit than others.

I often turn down invitations to dinner parties because revolutionaries are elsewhere. I know where to find you.

i. 
In the humid breath of Abuyog, 
a forest once whispered: 
its canopy a green hymn 
now a fading echoꟷ 
139 hectares lost 
a symphony of silence, 

16% of a verdant heart 
beating in the shadows of flames. 

Fires flicker 
ten ha in a year, 
a ghostly dance. 

13% of a year’s lament, 
embers rise like memoriesꟷ, 
517 kilotons of sorrow, 
CO₂e, a heavy shroud 
smothering the earth’s soft sighs. 

What remains? 

A net change of -288, 
a canvas of absence 
1.5% of hope, 
26 hectares gained, 
but the scales tip, 

                        the balance of lifeꟷ, 
a precarious thread, 
woven into the fabric of ash. 

Alerts ring out! 
deforestation’s siren song 
12 whispers in a week: 
less than a ha, 
yet the weight of loss, 
is a mountainꟷ, 
a burden borne by roots, 
that clutch at the dying soil. 

And still, the fire calls 
VIIRS alerts flicker: 
six flames in three years, 
                        the landscape of canvas 
painted in charred strokes 

a reminder of what was, 
and what could never be 
the haunting of a forest 

that once danced with the rain. 

Oh, Abuyog! 

Your trees 
                        the sentinels of memory, 
stand witness to the blaze; 
to the slow unraveling 
the poetry of your loss 
etched in the scars of the earth. 

A testament to the fire: 
that consumes yet creates 
a cycle unbroken, 
in the ashes 

                        we find our voice. 

________ 
13 August 2024, Sogod Bay, Southern Leyte, Philippines 



ii. 

A flutter— 
golden garb 
of buzzing souls, 

dancing through the vibrant streets 
where Opayda whispers—, 
healing stings with gentle grace. 

Ode to the Buyog, 
nature’s tiny Buccaneers 
crafting sweetness from the blooms. 

Their labor— 
a hymn of nectar, 
a symphony of flight, 
in the heart of Leyte’s pulse. 

Fertility in color, 
courage stitched in fabric bright 
each thread a story— 

each bead a memory: 
of resilience, 
of unity, 
in the hive of humanity. 

Oh, for a bee’s delight, 
to sip the clover's warmth 
to revel in the sunlit noon. 

While the world spins— 
a tapestry of life, 
woven with the hum of wings. 

And as the festival swells: 
with laughter, song, and dance, 

the bees, they gather— 
not just for honey, 
but for the freedom found 
in the sweetness of the moment, 
in the embrace of communal living.
 
________ 
14 August 2024, Bontoc, Southern Leyte, Philippines 



iii. 
The journey 
swift as thought, 
from Southern Leyte’s embrace 
to Tacloban, where Yolanda's rage 
etched scars into the eyelid’s earth. 

Once a garden 
now a requiem, 
a symphony of silence: 
the echoes of dreams, 
shattered like glass beneath our feet. 

On the road to Palo, 
memories weave through the asphaltꟷ 
a tapestry of solitude. 

Centuries of whispers; 
the relentless tide of sorrow 
crashing against the shores of time, 
where the winds carry the weight 
of those who linger, 
their shadows etched in the dusk. 

Names, once vibrant, now mere murmurs. 

Yielding to death’s cold embrace 
their stories, entwined like vines 
a testament to absence, 

a field guide to grief 
            the heart’s heavy ledger, 
                        where loss is the ink, 
and time, the unyielding page. 

In this desolate expanse: 
the clock stands still 
years compress into moments 
days stretch like shadows. 

Faces from the past flicker, 
their voices, a haunting lullaby, 
whispering through the silence, 

echoes of what was, 
and what can never be. 

Life’s ascent, once a promise 
now flattens into a void, 
a precipice without descent 

                        the air thick with the weight 
of those who cheer from beyond 
their joy obscured, 
lost in the task of remembrance. 

We were flesh, now vapor, 
substance dissolving into mist 

                        the child within us wails 
clutching at the remnants of joy, 
yet in this farewell, 

                        a vast horizon opens: 
the dawn of something new, 
where death reigns, 
the sun dips low behind the mountains, 
the stars emerge, 
the moon, a witness to our passage. 

Here, in the kingdom of the lost 
we find exalted solitude, 
the path laid bare 
                        the vegetation parts 
revealing the old bay, 
the dark night of the soul, 
where we confront the blanknessꟷ 

the stepchild of the sublime, 
our subject, our medium. 

As the mist dissipates, 
the canvases turn inward, 
life’s little cat lies still, 

and we ponder: 

“Shall I rise from the ashes?” 

The sun whispers, “Yes,” 

but the Red Sea sighs: 

“Your voice is 

                        but sand, 

scattered 

                        in the wind.” 

________ 
14 August 2024, Daniel Z. Romualdez Airport, Tacloban Leyte, Philippines

Nining, ayaw pagpinamulata kay tingali iba an umabot—
sayo an mata, duha an hiwa ngan lima an kamot.

Ayaw pagniluwasa an gwapuhon nga ngaran kay tingali iba an bumaton—
halarom an tingog, ngarob ngan mabara an buruhaton.

Sulod na kay matun-og sa pabalod;
waray man iton aabot kay diri tangkod.

Parunga na an lampara kay diri na haon mauli pa;
kanugon san suna sa tikapiksi nga palara.

Piyong na sa kapiniton sini nga gisidmi nga gab-i;
buwas na la itakbo an nagpinit nga kape.

Kay kun magsayo kaminutos ka pa sa gawas,
bangin bisitahon ka lugod sin banwa-anon nga lagas.

Katurog na kay natighalarom na an gab-i
ngan naghahababaw na an paglaum sa paghinulat pirmi.

Hingan daw, an panulay nagpapakulaw;
an buhi, diri man la nadagaw.

Nagtindog ang kongregasyon,
kag abi ko nagbalik na si Kristo
kag nagalakat sa tubi. Sangka duog lang
ang ila ginatuluk, ang tabok
sang lawod, kag ang baroto nga nagapadulung.

Masilak ang adlaw.
Matin-aw ang tubi.

Nagbunggo ang ulo sang baroto
sa punta sang latayan nga kahoy
nga naghakus naman diri. Paghidait,
iya patimaan.

Ang kongregasyon
naghatag na sang ila halad—
bayad sa pagtabok
sang ila mga lawas kag kalag.

Ang iban naman ang nagbaton
sang nanarisari nga pagkaon
pangontra gutum pagkakaron:
SkyFlakes, dulsi, cup noodles, tinapay,
may yara man nagpabaylo
sang sarguelas kag indian mango.

Ang iban sa mga nagdul-ong
nagapakighambal pa sa mga malakat,
luyag makita hasta sa katapusan ang pagbiya;
ang iban naman ang nagapungko sa handong,
hipuson kag nagaisahanon,
pagkatapos ginbayaan na sang nagdul-ong.

Ako naman nga bataon ang pang-edaron
ang indi makahibalo sang nagakaangay nga buhaton,
amo nang-alihid na lang ako sa baybayon, naghikap sang baybay,
sang balas, nagpungko sa handong,
nagpanilag sa kongregasyon.

Sa madugay nga tinion.

Masilak ang adlaw.
Matin-aw ang tubi.

Sa kadugayon,
ang mga tudlo sang kapitan naghatag
na sang senyas, sang iya bendisyon.

Nag-amat-amat na saka
ang kongregasyon. Nanguros anay
antes magpalalatong. Gintsekyar
ang mga bag, bulsa; ginsegurado ang mga dalal-on.

Gintawag ako sang akon amay nga yara sa idalum sang balagon
nga roma, ginpamangkot kon kompleto na ang akon mga dala.

"Huo, Pa."

Wala gid ako sang kalimtan.
Dal-on ko ini tanan, ini tanan-tanan.

for the orphans of the drug war

I remember a childhood I didn't have, 
Spent under the shade of trees in temperate climate. 
A sky that promises more days 
Waiting for the air to turn from electric to biting. 
Someone cries for a hunted parent in winter, in the thick of the woods. 
I've never seen a fawn or snow, 
But I know that cold, wobbly-kneed search for something irretrievable. 
The image is foreign but the loss the same 
Gunsmoke nipping at the throat. 

No spring here in the tropics. 
Flowers bloom all year round. 
Who understands why they do what they do? 
I only know they're loud and quick to death, 
Drawn to the casket. Meadows grow for funerals.

Walang humpay ang kamot-ulo
ng aburidong taxi driver.
Naiintindihan ko, apektado
ang hanap-buhay kapag ganitong
pinapatay ng sama ng panahon
ang mga kalsada at lungsod.

Binuksan niya ang bintana,
tinanong ang motorista:
ano’ng meron, bakit ganito?
Hindi ko narinig ang sagot
dahil sa palahaw ng ulan.
Hindi maintindihan ng taxi driver
kung ano’ng meron, kung bakit ganito.
Sa isip ko: walang meron kaya ganito.

Hindi ko masabing madilim ang ulap
ngunit may bahaghari
kung saan kami pupunta.

Hindi ko masabing masama ang panahon
pero mabubuting tao ang naroon
kung saan kami pupunta.

Hindi ko masabi
kung saan kami papunta
kaya ganito.

Meron akong takot
kaya ganito.

Paglikha ng Kuliglig

Walang sikada sa paligid ng Angat Water District. 
Sa hindi maipaliwanag na dahilan, tuwing umaagos
ang dilim, tinatangay ang hilik ng mga kuliglig
palayo sa aking pandinig. Maaaring nariyan sila,
sa pagi-pagitan ng mga semento, at lupa. Napipiping
awit sa mekanikal na pagtugtog ng dambuhalang 
makina. Maaaring patay na sila, nakalibing sa buhos.
Maaaring wala akong pandama para tukuyin ang kanilang
pag-iral. Bukas ng umaga, tiyak, muling magngitngit 
ang mga kawayan, sanggol na ninakawan ng oyayi 
sa lalim ng gabi. At ako, tataluntunin ang pinagmumulan 
ng ugong na bumulabog sa mga nahihimbing kong malay.
Batang sumisipol, pagtatangkang gaya ng hangin, ay kusang
sagot ang tatangayin palapit sa akin, ngunit mataas 
ang kongkretong pader para maging malaya 
ang aking mga tanong. Wala pa akong nakikitang pumasok
sa loob ng Angat Water District. Misteryong kahit si tatay,
ay hindi mabitag ang maaaring itugon sa aking mga pagtataka.

Paglikha ng Kulisap

Sa awang ng pader, at bubong, nakaabang kami ni kuya sa pag-alis ng mga magsasaka. Walang klase. Hindi ko batid ang buwan. Ni hindi ko alam ang araw, at oras, Basta,

anihan.

Binubulabog ng gumagaralgal na traktora ang aming umaga. Nawawala ang palaruan. Hindi matandaan ang huling sulok kung saan nagtago. Nagsisitumbahan sa bawat wasiwas ng halabas ang mga pinagkatiwalaan kong puno ng mais. At unti-unting nakikitang kay lawak ng mundo.

“Maghimalay na,” sabi ni tatay.

Kamay. Tanging kamay. Sako. Sa katanghalian. Makati sa balat ang lumulundag-lundag na kulisap. Nakasalampak ako sa patay na katawan ng maisan. Bata sa nagmamadaling galaw ng mga kasama. Ang kuya, dinadampot ang mga bunga na hindi mawari kung bakit iniwan ng mga nauna. Binuksan ko ang isa, biniyak sa gitna,
kalahati lamang ang iniligay sa sisidlan.

Paglikha ng Ilahas

Sapagkat, 
walang mukha sa bayawak ang ganitong panganib
sa kublihan. Hindi sinasadyang kaibigan ng dahas 
ng pagdakip ang pagkapayak; nakaumang na buhò, 
nagtitimping lakas sa pagitan ng tali, at sanga,

walang babalang papitik sa bukana, at sangsáng
ng lamanloob sa loob ng lalamunan ng bitag.
Pagkatulak ng nguso, mababaliwala ang liksing
likas sa kaniya. Ang pagpiglas ay lalong paghigpit, 

pagkabulabog ng iba pang maaaring búkas, 
sila naman. Kay dayang sa talas ng pakiramdam,
namamanhid sila sa binubuksang landas 
ng bulok na karne. Kay dayang sa kinalakihang

sukal, nasusukol silang tila bagong salta.
Pagkapanlaw ni Tatay, hindi ko alam kung paano sila
namamatay, kung sa sakal ng lubid o direktang
taga ng itak? Nasa kanilang balat ang hilatsa 

ng gubat, dala-dala patungo sa aming sikmura 
ang ilahas ng likod-bahay. 

(sa CCP Arts Academy sa PNU Manila)


Nakatukaw pabilog sa daga 
nag-uurukodan an mga aki kun hain an singsing 
na pigaparasa-pasa mantang naga-arawit ki suanoy, 
kun sala an ukod may padusang magayon 
na mag-awit o rawitdawit kan kiniriblit na tataramon, 
panaramon, sarabihon, o gawi-gawi 
sa dagang ginurodak kan mga gurang 
mantang nangangaradyi kay Birhen Maria. 

Pigahadokan kan talinga an daga, 
pig-aram kan aki kun naglalayog pa si Uke 
sa irarom pasiring-pabalik sa tulong Kagayonan-Kagurangan, 
na sa tahaw kan pauro-utrong kamundagan buda kagadanan, 
puedeng padabaon bako sana tawo 
kundi tawong lipod, mga kahoy buda hayop. 

Tinanom an enot na adalan 
sa daga kan Pilipinas sa panahon kan pag-adal 
kan bagong tigaluwas gamit an panluwas na tataramon 
manungod sa tigalaog buda pag-adal 
kan mga tigalaog kan tigaluwas 
buda tataramong tigaluwas gamit an panluwas na tataramon, 
gabos normal: mga dai nahihiling, mga para-adal, 
parapa-adal, buda mga ikos 
na muyang makatalingkas-makaukod sa tataramon kan subsubanon.

Duut Sa Barunday

Inig hapak sa lalay nga kamot sa hanging dumagsa. Mapusgay
            ang dagat.
Mokatap ang pagkitiw sa bawod, tugawon ug buk-on ang
            kalantap.
Luag nga layag moburot. Guyoron imong bigiw sa pinakalawod
            nga bahin
Sa lawod. Sa pinakalawom nga bahin sa lawom. Sa lawod nga walay
            gitanom
Nga payaw. Walay saag nga usa ka lugas nga gapnod. Walay usa
            ka pungpong
Nga lusay. Mohunong ang pagtayhop niini kon mahitungod ka
            sa lawod
Sa usa ka patay nga isla. Kon diin sugaton ka sa pag-ulbo sa mga nokus
            nga itom
Og dugo. Gukdon sa wakwak nga Barongoy. Abyan sa barangan
            nga Balo.
Ug usa mohalok ang pamawong nga dong sa sakayan ngadto sa abo sa patay
            nga isla.
Didto nimo makita ang paggimaw sa nagkilab nga himbis, ug pagwara
            sa ikog
Diha sa nagbukal nga dagat ug mabati ang pag-inagik-ik sa nagkumbirang
            Kanaway.

Pagsubad

Kagahapon ba, Kanaway, nakita ko ikaw
samtang nagpahuway ang luya nga lawas ilawom
sa anino sa palo sa payaw. Imo gisarapsarapan
ang naglutaw nga plastik, mibutod nga iro, nilabog
nga baktin, gipukgo nga sudlanan sa kape’g sabong pawdir.
Kahibaw ko nga gikapoy pod ka human sa pipila
ka pagsakdap sa kapakyas. Apan usa sa nakapaagbon
sa namilit nga asin sa akong panit mao ang imong pagbatog
ibabaw sa pungpong nga lusay. Unsay naa niini nga wala
sa ubang naglutaw? Naa man unta silay bukobuko, naa man
unta silay kalandong. Dihang imong gilili ang daw lilas nga dahon,
kon naa bay ikog, naa bay gitagoan nga pagkisaw. Didto! Gisapang
sa sungo nimong itom ang gikapoy nga gagmayng Danggit
nga naghabol og dahon sa laylay nga lusay.

sisi

namangpang ang hulga
sa habagatang panganod,
gisugdan og tadtad sa kilat
ang gibang sa isla apid,
madaldag, mosay-a na usab
ang nanglurong lusay,
mabungkag usab ang gipundok
nga batong bantilis
ug tipaka sa gansangong hunasan,
magsugod og tubo ang gihay
sa sisi diha sa aping sa mga bato,
ug masamad ang kubalong tiil
ug kamot, mag-uylap-uylap
ang mga tudlo inig panginhas

            It’s been a tough year. But, never mind, we are Filipinos, we always stand up.
                                    – PBBM at the Annual Malacañan Christmas Tree Lighting

Ang naririto’y putik, mga larawan, 
banlik, mga katawan, malalamig 
na halik, ang paboritong laruan 
ng nawawala, nilipad na yero’t pawid,
marahil pangarap, pangalan.
 
Sisikat ang araw, matutuyo ang lahat
subalit huwag mo kaming utusang maghanap
ng sariwang olibong mapipitas.

Siyagit gud og kaisa
nga atoa ning lugar
di ba mabuyagan ka.
Putlon imuhang kumagko
sa mga dili ingon nato.
Mabalita ka sa inyuhang purok,
may mukampi, may mukontra,
pero mu-deny ra na si chairman
kay sugod sa una, gitunglo
na ka sa dugong sa pikas banwa.

Siyagit gud og kaduha
ini’g maka-ambak ka sa garter,
di ba kataw-an ka nila
kay di’ angay ng musyagit sa kalsada!
Isip mother, himuon ang tanan:
mukingking, paruton, mukamang—
dili dali makaabot og Viva
nga dala-dala nimo ilang kalag.
Patay sad baya sila
kung wala nimo sila gi-save.

Siyagit gud og ikatulo
mugawas ng interbaboy
nga dugay ng gatago sa silong.
Gahungit ra’g Muyuan feeds
gihulat ra nga ikaw unang mulabay
og tsinelas sa ilaha aron mura’g
ikaw’ng unang nangaway
unya sila kay gapanimalos ra. 
Siyagit pa ka, pasiritan lang ka’g
water gun sa imo’ng baba.

Siyagit og kadaghan!
Atoa maning dula,
Walay makailog ana.
Nakasulat sa mga bulan
nga di tinuod ang linya sa tubiganay.
Gihimo ra na sa mga interbaboy
aron pulihan ta sa atong puwesto.
Alsaha atoang mother
‘yaw siya itugyan sa panulay.
Unsa pay pulos sa mga mothers
na nauna sa atoa’g gipang-save ta?

Dead mother, dead all ni—
ini’g ang Inahang Sierra mamatay,
haras sad tang tanan.
Mas sakit pa sa pildi-litkanay,
ug mas ulaw pa sa pildi-ulingay.

Ta gabi, nu dalangat-tang i vukig,
masingat-tang ira atarannang anna daka-dakal tu ammay,
ta amme da paga naapit. 
Anna, ta oras na mallawang ngana i bilag,
mabaling i mafulu oras nga biyahe tu agga-gakko ittang,
raga-raga tang umay magidda ta Babba,
biko na baka ira tu massangngo habang mabilagang,
manga tu bitamina na umma.
Tari tang makkokko ta biko na Bannag Cagayan
anna tari ta ipay i daddam tapenu mevulu ta danung anna madde na 
i Tuguegarao, maski Bebay na Pasifiko.
Tari ilummag tang i luwa tu amme tang ammu nu anni i gafu na, tapenu manuffung ta pattaba 
na davvung na vukig tu egga ta aranni ta danung.

Kumang ittam ta paborito ni yena tu pansiterya,
anna tari, pannuak-ku i sam-mu: masissingngo tu gulay 
tu nafusi ta vukig, tapenu egga ganas mu mevulu ta pappasyar 
ta kada purok na Cabagan.
Ligottat-tang yawe ili, nakatakay ta kalesa 
tu dadana ngana, ipaginna tang ta interu lugar tu egga ittang tawe~~ 
mappabalo-balo anna maginango tu marenu tu paddag na fung ira.

Purayat-tang tu girawan na ammay ta levu na kada dalang 
i ummo, gakko, galo, anna ngaming tu guyu tang.
Ammeng ngana nonokang i Manila, tawe ammeng magug i polusyon, 
awang tu problemang ta alalawa ira dalang anna duma tu lugar.
Ammeng mavurung ta kanam-mu, maski gulay, pansi 
onu maski anni paga yatung, ta kavulu na’ anna i vukig.
Ammeng ngana gapa mofutang tu boses ta pakkagi tu "para!" 
anna makifila ta terminal na van ta Trinoma.

Ta oras tu ikaya mu dang so panawang tawe tape lubbe ka, 
ammeng lagapa mavurung ta tawe nga lamang maddyang,
vulu-vulu i itsurang anna daddam ta palliggo na mundo.
I tadday ku lamang tu dog, tapenu egga balun na probinsya niko, 
ay ipeyavu ku niko tari ta atarannang tu ammay,
tu naggiraw nittang, ta kada guyu, ummo, gakko, anna tangi,
ta biko na dinalangat-tang, ta maski sitaw nga inangyat-tang.
Anna, ipetuvug ta totolay ta Manila, ta pallabbetam-mu i tabbag da.

“Ta bayag mi navvulu ta lugar ngawe, ngatta amme da ka lamang ginuyu, 
ta ngaming tu oras tu egga ka maggiraw nikami?”

Anna, nakwan---ikaya ku tu itabbag na ammay niko ay
“Kinagi na amo mi, makkaturug la kanu yayya.”

Pagsulat ng Tula sa Panahon ng Brownout

Tayong mga aninong nabibigatan 
sa paghukay ng ginto sa takipsilim. 
Ako sa pagsulat ng tula at ikaw 
sa paghahanap ng mga kasagutan 
sa maraming katanungan. Nagkataon 
lang na magkatugma ang sinasabi mo 
at isinusulat ko sa pahinang nagkukulay 
panaginip na sa naghihingalong solar light.
Tinatanong mo kung natutuwa ako dahil
may honor ka sa eskwelahan na hindi ko
nasagot kaagad nang maayos dahil hindi pa
natatapos ang pangungusap na naisulat ko na, 
hinahabol ang linya na sana’y huwag maudlot 
dahil kung nagkataon, aagawin ito ng dilim
at hindi na naman ako dadalawin ng antok
sa kakaisip sa mga huling letrang pinakawalan ko. 
Hindi ko namalayan na nakatulog ka na pala 
sa kahihintay sa aking kasagutan

Pero nang pumasok ako iyong panaginip
nasagot ko ang mga tanong mo. Doon, naging	
magaling akong lola, binabasahan kita ng kwento
ng prinsesa, nagdodrowing ng mama at daddy mo at ikaw
sa gitna, nagkukulay tayo ng mga ibon at mga bahay
pero nakatingin ka lang sa akin. Nakalimutan ko nga pala.
Nasa elementarya ka na at mas type mo na si Moana

Babu At the House

It’s the colors first
Purple warp snatching 
the ivory of the weft
all throughout 
the queen-sized buri mat
she laid smack on our terrace
along with soft brooms,
pandan fans and salakot
grown on her head and arms

We haggled, our best for the mat
“Very pretty,”  she beamed,                                 
the only one left. Kalatagan is far,  
five kids in elementary
And their father? I dared
There are four of us wives, Ma’am
Each to her own

It wasn’t the wares
but the stories shared
I exchanged
for creased bills
salakot for their food
buri mat for kids’ school
the fan for papers and pens
broom for the fare home

Her head and arms
again bloomed anew 
much lighter now 
as she walked 
down the street 
in the midday heat

Kung paanong di kilala ang kabiyak
at palaging nadarampot ang sa kalaro.
Tatayain mo ang natitirang liwanag
hanggang sa ikaw at ang dilim ang maghabulan.

Makauuwi ang talampakang kaibigan ng lupa
bilang estranghero sa sahig– ang pag-apak ay pag-iingat,
‘pagkat bawat bahagi mo’y maaaring magkasala:
ang kamay ay makapananakit ng kasangkapan,
ang mata’y makapagsisinungaling sa oras,
ang mga paa, nagiging suwail.

Mas madaling magasgasan sa loob
kahit hindi magmadali. Gaanong pagdahan-dahan
ang kailangan upang di madapa sa sigaw ni Itay?

Hinagupit sa ‘yong balat ang tsinelas na di iyo,
at umiiyak kang hinihusgahan ng kisame.
Nakatulog ka sa paghikbi’t paggising mo’y
naghilom na’ng gasgas nang masubsob ka sa labas,

habang ang sugat na malayo raw sa bituka 
ngunit malapit naman sa ‘yong dibdib
ay patuloy sa paghapdi—
hanggang nilakihan na ng paa
mo ang tsinelas.

galin “For Nelia” ni Mila Aguilar

Kin maging kalap, diri dapat ako
umukrong o mababari.
diri ako kalap, ay, diri maguang.
diri ako magsusunod
sa angin—diri tuninong
na umuuyon. Pero
isiyon na pag inaruk ko a raga,
mig-aruk ako para sa doot, nagtutubong
punok anggan sa masakop a kinaban.

Pero diri man ako gapo
na diri maaanod ka bagyo.
Diri ako gapo. Ay, nakamamati ako
ka pairatong na angin. Mababagunas
ka mga taon, kinakanap
mga kali. Tuod
na mag-iwag, sinusulod a salog.
Pero isiyon na pag ako narugrog,
mig-rugrog ako para ka raga, natuturog,
punok anggan sa masakop a kinaban

Ako, mas
puon sa batag.
Mamumurak a puso sa bunga
ka paggibo. Uukrong ako
ag babari sa bagyo
ag utak. Bitbit ko
a mga lupa kong dawon, patutubuon
sa kada panawon. Idudulot a sadiri kong
ani sa mga tawo,
ising tinuba ako para sa karayan,
ising pag ako gumam-ot
gumagam-ot ako kaiba a mga kanguran ko,
punok na nagnananap anggan
sa masakop a kinaban.
 
 
For Nelia, Clarita
after “For Nelia” by Mila Aguilar (Author’s Translation)
To be bamboo, I must not
bow low or break.
I am no bamboo, ay, never too hollow.
I do not follow
the wind—never too calm
to compromise. But
know that if I kiss the ground,
it is for the grass, growing
quiet until it covers the earth.

But I am not rock, too,
that storms could not wash away.
I am no rock. Ay, I feel
when winds whip near. I weather
through years, crawling through
creeks. I am bound
to move, steeling through streams.
But know that if I break,
I break for the dirt, laying,
quiet until it covers the earth.

I am more
banana tree.
My heart blooms to fruits
of our labors. I bow
and I break to storm
and steel. I carry
my rotting leaves, regrow
with every season. I offer my
yield to the people,
knowing I was hewn for good,
knowing when I root,
I root with my brothers and sisters,
creeping quiet until
we cover the earth.

Samaron an sigad nga iya ginbibinaktas,
Sugad man san mga guramoy san iya mga siki 
Nga gin-iinistaran yana san kagaw san tubig-uran.
Igbabaligya niya sa tabo sa bungto an duha kabulig nga saging 
Nga bagaw san iya puto, mga guramoy san higante. 
Kundi kay mahamis ini nga mga guramoy,
Diri sugad san sa iya, nga baga'n mga kinibkiban san kabog 
Nga makadanay nahibuburong pagsulod sa ira payag
Nga baga'n naghahanap sin mahahapunan nga sanga
Sa ira agay-ayon nga barakilan,
Ngan baga'n naghahanap sin masisirungan nga kadahunan 
Sa ira hururipan nga atop. 

Nahuna-huna niya –
Bisan man daw kamanampan,
Namimiling man gihap san katalwasan, san kahimyang.

Harani na gihap siya sa bungto, 
Kay nababatian na niya an karasikas san mga sarakyan, 
Ngan an baga'n huni nga ribhong san mga paralitan.
Harani na gud man siya, pira na la kapiktaw.

Kundi kay tigda nga hinadlat an iya mga rapadapa, 
Ngan makuri na itindog, ipiktaw san iya mga siki. 
Dayon niya ginbutang sa sigad an ulay 
Nga sab-itan san kanan higante mga guramoy,
Ngan ginsiplat an iya lugaring nga mga guramoy –

Nanhuhubag, baga'n mga guramoy na san huruhigante;
Nagdudurugo, baga'n kinibkiban san kabog;
Nagrarangrang, baga-baga'n ngaran san ira dapit.

Kabit

Ako ang nag-inusarang hagawhaw sa dapit nga awaaw. Ang magpabiling kudlit sa dapit diin kanunay niyang gisangpit. Ako ang kagahapon, ang karon — ang balikonon.

Mistress

Translated from the Cebuano

I am that one voiceless whisper in the wilderness. The stroke that will remain engraved where he always calls. I am the yesterday, the now — the one that needs going back to.

Pagluto og Laing (Alang kang Lola Juaning, akong lola)

Hubad sa Inenglis nga balak ni Danton Remoto

Ingon anion pagluto og laing
alang sa imong mga higalang Pilipino:

Una, adto sa Lucky Plaza sa adlaw sa semana.
Pangitaa ang kinamalhan nga pungpong
sa mga dahon sa gabi nga imong makit-an
ug ang pinakatambok nga binulad nga pasayan
galuko sa ilang mga plastik bag

sama sa kahil nga kudlit.
Dayon pagkuha og tulo ka taas nga mga lata
sa tuno sa lubi,
usa ka buok nga luy-a
naludlis sama sa mga tudlo sa imong tiil,

usa ka sibuyas bombay,
usa ka gamay nga bugway sa ahos.
Samtang imong mga higala
naglingkod sa sala ug nagtabi
bahin sa ilang deyt sa niaging Sabado sa gabii,

imong gihiwa ang sibuyas,
iyang mga lut-od sinaw sama sa bildo,
pagsapya sa ahos
ingon nga kini usa sa imong mga kaaway,
paghiwa sa luy-a sa ludlis

sa naghandag nga ulan.
Dayon paghaling hangtod nga kini modilaab
(kanunay nga ang asul maoy pinakainit nga bulok).
Ibubo ang lana sa kanola sama ka dangog
ingon sa mga isla nga imong gibiyaan.

Ibutang ang ahos, luy-a, ug sibuyas
ngadto sa lapad, gabukang baba sa kawa.
Dayon ibubo ang uyok
sa tuno sa lubi
sama ka putli sa mga damgo sa imong lola,

siya nga nagtudlo kanimo
unsaon pagluto og laing
sa abuhan sa inyong lungsod
daghan, daghang mga bulan ang milabay.
Ablihi ang bildong garapon

sa kinula nga pasayan ug isagol
duha ka kutsarita aning nanimahong baklag
nga matang ngadto sa linaw sa kaputi
inanay nga gabukal sa imong atubangan.
Kupti ang mga dahon sa gabi

daw kini lunhaw nga
mga diyamante
ug ihinay pagpahimutang
ibabaw sa mga gabula nga tuno sa lubi.
Dihang imong mga higala

makapanimaho sa nangalimyon nga laing
ug maghugop sa imong palibot, nakamatikod
sa imong panagway
nga nagkahanap
Tungod sa nagdilaab nga kainit,

ingna lang sila nga adunay
kombira unya,
Bugawa sila pabalik
ngadto sa sala,
pagsulti sa imong kaugalingon nga ang labiyaw

nga nagtubod sa imong mga mata
walay laing tinubdan
kon dili ang mga sibuyas nga imong
gihiwa ganina,
sihag sama sa mga luha.

Tonight in Baguio, the moon chants no lullabies

            The moon does not fight.
            –Deng Ming Dao

They have built edifices of glass,
            mirrors that mock the lush mountains.
                        What once cradled the clouds
                                    now crouches beneath shadows–
                                                            the moonlight fractured into five-digit monthly rent dues.
                                                She who is veiled by smoke and divine right
                                                chants no lullabies tonight.
                        Her light scatters against super malls and mega towers
            that pierce the horizon like jagged needles,
threading star-spangled dreams
into privatized markets and phony stone kingdoms.
Even the stars, once familiar to farmers and dreamers,
            are drowned in the neon-lit glare of politicians' faces.
                        The constellations dissipate like the elders driven from their lands,
            replaced by blueprints and deeds of sale,
perpetuated by a self-proclaimed social activist
who also happens to be the mayor.
Do you remember the sky before it was auctioned away?
When the stars nestled in their branches
                        and the moon poured her glow freely,
                        spilling silver across the city that was built by those from
                                    the land of the free (market) and the home of the brave (McCarthyites)?
                        So, if your nights are still kissed by stars,
                        if the moon still chants you lullabies,
in the cacophony of capitalist commotion,
look up–and while you can, chant back.

For here, just like our lands,
even the sky is stolen from us,
next, the moon.
Guard her as you would your home,
let your voice rise like the mist through pines.
Lie not still as the darkness claims her–
we owe it to her to stand tall, fight for her light,
and ensure she continues chanting her lullabies to us all.

Baguio’s Last Summer

In some stories, we are the shepherds,
                        sometimes, the Pharisees.
                        Today, I am my mother’s witness in the promised land
                        of shawarma and honey,
                        my sisters circle in rented bicycles like modern pilgrims,
                        their shadows stretched thin and holy across the pavement.
                        My mother calls this day a day of rest,
                        and we claim it like a prize,
                        squeezing our Ilocano cadence into the park’s tight seams,
                        we try to find bite-sized pieces of joy
                        like pine needles in cracked concrete,
                        as if we, too, are guests in a space that once knew our names.

I think of Noah now, his animals,
                        two by two, seven by seven for those he thought were pure,
                        and wonder if he ever looked back at what couldn’t fit.
                        Did he weave a grass bracelet, pen a poem,
                        or prepare a weeklong ritual to remember the voices left behind,
                        the earth that cradled them, the green
                        that choked under water and wood,
                        longing for a space to breathe, to flourish once more?
                        Here, my sisters in matching shirts hold the day
                        like a piece of communion wafer, while the city is flooded with
                        man-made crowds and towers manmade,
                        the earth at its limits but still making space.

I see it in frames–
                        my sisters, my mother, this land that sustains us,
                        even as it sighs beneath the weight of our feet.
                        Perhaps, in another translation of heaven,
                        this star-spangled city will be wide enough to hold us all,
                        our names cradled in the earth’s deep grooves.
                        No need for colonial contesting, no warranted land-grabbing,
                        no cowboy strain. Still, my sisters continue
                        to ride in the shadow of pine trees
                        that might not survive another artificial stone kingdom.
                        Bless the trees, though, for trying, for holding fast.
                        We hold our blessings close–
                        each pedal forward, each chant against the slow diminishing of space.

In this story, we are both the tourists and the trees.

Garab

Oktubre.
Kaagahun.
Napintahan kang dalag
Ang mga latagun.

Mga lagtum nga daw hilamon
Nga buta kang uyas
Sa paghuyup kang hangin
Naga hapay-hapay.
Daw bulawan nga nagaidlak
Kon masirakan kang adlaw
Ang kada pasi.

Nagapamaypay.
Nagapang-agda.

Dayon dakup kang pulo
Nga human sa inutod
Nga sanga kang pinili nga kahoy.
Ginhurma nga karaptan
Agud ang tarum
May sang-itan, kag
Dali makatipon.

Nagapamaypay.
Nagapang-agda.

Nga gutrabun agud may anihun
Kag ipagaling hay darawatun
Agud pag-uli sa balay may tirig-angun.

Rosal

Mayo run liwan.
Amat-amat nga nanaringsing
Ang nanarisari nga kabulakan
sa amun hardin.

Sa paglaaw ko sa bintana
Una ko natalupangdan
Ang pagpamukadkad
Kang rosal.

Bulawan ang tunga
Nga ginapalibutan kang rabong
Nga mga sipad nga puti
Angay kang gugma mo nga putli.

“Sa masunod nga pagpamulak,
ako magabalik.”

Mga tinaga nga imo ginbuy-an
Sa paghawi mo kang akun buhok
Kag pagbutang sa akun talinga
Kang rosal nga imo gin puksi.

Nagapangamyon.

Daw baratyagun ko
Kon may dapug, kang pagduut
Kang imo mamara nga bibig
Sa akun ginabalhas nga dahi.

Pira run man gali ka bulan
Halin kang ikaw nanakayun.

Palangga, uli run!

Kay kon daad adlaw-adlaw
Nagapamukad
Indi man daad ako paghidlawun.

katipunan

instead of a bus window, the door
            -less jeepney doorway
                        invites rumination about this
                                    avenue of struggle, not anymore
                        the conquistadores-versus-indios type,
            but between classes
                        in universities catering
                                    to same different categories
                        of the elite, varying degrees
            and gradients in the spectrum
                        of corporate and trapo, private and public,
                                    car-brain and nepo-diskarte;

here, rather than glass, an absence serves
            as barrier between observer
                        and reality, nostril
                                    and spirit, eardrum
                                                and rhapsody, gaze
                                                            and vision, skin
                                                                        and atmosphere, humachine

                                                            -system

                                                                        clogged less by hailed angkas
                                                and pedestrians along misanthropic sidewalks
                                    than by hired grab and big-shot SUVS; but beyond
                        these abjections, a prognosis amid
            the hour-long traffic jam:
                                                            a silver outline of the pollution cloud,
                                                glimmering like a gnash of lightning,
                                    as if scratched by a copper coin, a nano-
                        moment of pyrrhic euphoria:
                                                                                                a ferrari,
                                                            its wild horse-power neigh
                                                tamed to a peeved whimper,
            lagging behind
                        this yet-to-be-phased-out jeep,
                                    seen from my VIP seat (not from
                                                a bus window but live)
                                                            by the doorless
                                                                        doorway:

Ingat

Maglakad nang nakayuko
Kasi mabuti pang makabangga ng tao

Kaysa matapilok sa tae. Ayon
Sa estadistika, may dalawa't kalahating

Por cientong tsansang ika'y mabubugbog
Ng taong nakabangga, at sa sangkapat
Ng naturang tantos naman, kukuyugin pa

Ng umaatikabong resbak. Samantala,
Siyamnapu't anim sa sandaang pagkakataon,
Itinatakwil ng lahat ang sinumang

Nakatapak. Samakalawa, maipapaalala
Ang kamalasang ininda at magreresulta
Sa asar-talong malas na magkakamit

Ng gulpi-saradong kumpiyansa. Kumbaga,
Darating at darating din sa pagkadurog
alinmang babasaging angas. Mainam nang

Sa susunod na lang pumalag. Ipagpaliban muna
Ang taas-noo kahit kaninong tikas. Huwag
madulas sa sanaw ng takla, ni matisod sa tibi.

Ika nga: Ang naglalakad nang nakatungo,
Walang baling makararating sa patutunguhan.

Implikasyon

Mag-install ng app

bago maka-akses ng freebie

Magbayad ng toll

bago makadalo sa komemorasyon sa Luisita

Magpa-gas

bago makapag-protesta kontra sa mga kartel ng langis

Manamit nang maayos

bago usigin ang mga sweatshop

Mag-aral sa pamantasan

bago kwestyunin ang edukasyong kolonyal

Magsaka

bago kumain
         nang literal na makatindig kontra-pyudalismo

Magkampanyang elektoral

bago problemahin ang bukrata-kapitalismo

Mag-self-care via konsumerismo

bago magkaroon ng sigla at sigasig
         sa pakikibakang anti-imperyalista

Lumahok muna at samantalahin ang diperensya
ng mga estrukturang mapagsamantala

bago makalas ang mga ito, makapanawagan
         laban sa pagsasamantala, at makabuo nawa ng bago

Arasaas iti Ulimek

(Walo A Daniw)

         “Ti nadagsen a kadena ket matnag/ 
           dayta a kampo ket marba iti maysa a sao/ 
           kablaawannaka ti wayawaya iti lawag/ 
           ti armada ket ited ti kabagis.”
           - Alexander Pushkin, Paltiing iti Siberia (1897)

I.
Sika ti sapsapulen iti agbibineg a lasag 
ken nalammuyot a tultolang

agtibtibbayo a barukong ken nabara a paragpag

agbulbuligawgaw a mata ken aganangsab a biag

nasaniit ken napanaas a buksit 
ken agburburek nga utek ti bági 
a saanna a kayat iti agulimek

ti bági a binagí ti baludan ken kawar 
kadagiti nagbaetan iti adigi a bato a kasla sellang ni Eba
(a nangsima ken Adan) 
a napulipolan iti siit ti baimbain, cadena de amor 
alambre, ken landok nga aglatlati
 
iti sidong ti pasaray dumapo ken dumara 
a rekkang ti inaldaw nga agdungdung-aw
a mawaw a tangatang ti lubong a kuadrado

---nasipnget, napudot, ken awanan dungngo---  

ngem, no umay ti rabii 
agkarayam ti sulisog a kasla kiteb 
a mangan iti lasag ken uminum iti dara 
kadagiti murdong ti ima ken saka 
a mailiw iti nakirsang a darat ken pitak 
a pagbaddekan wenno naawanan ken kimmapsut 
ti taraki ken bileg a panid ti libro ni Pasternak 
gapu ta napukaw-natay ni Zhivago 
(manipud prologo agingga epilogo)
tapno dagiti tugot ti kararua koma

---nga iturong dagiti murdong iti ramay---

maikitikit ken maimalditna ti nilaon ti nasantipikaan 
a pungtot ken ayatna nga agnanaed iti uneg 
ti nasutil, manangsukisok ken rebolusionario 
a panunot ken aramid ni Diego ti Aringay wenno 
ni Don Belong ken kadagiti obrero ti Vigan idi

---nalammiis koma a linnaaw 
nadalus ken naraber nga aglawlaw
tapno ti bara ket buklenna ti anges
nga ipugso ti ngiwat a malmalmes,
maysa a sang-aw a sungbat iti nabara,
ig-iggesen ken bimmasisaw 
nga espasio ken kalgaw (nalagipko ni Heidegger).

II.
Nakaro a dusan ti naulimek a lubong 

ketdin a ti panagtayyekna ket arig 
iti ungor ti traktora wenno sangit ti kaipaspasngay
a nuang, piek, uken ken kalding
taray ti kabalio wenno Kawasaki ken Suzuki a motorsiklo 

ketdin a ti arasaas a no agbalikas koma
ket kumunnot a kasla rissik ti beggang a napnuan 
tured, unget, ken gagar wenno ti maysa a nadawel 
a kulding ti apuy iti ubet, pingping, ken pispis 
ti pariok, kaserola, ken kaldero nga awan nagyanna.
  
III.
Kinaagpaysona,

sakbay a mayanak ti lawag iti parbangon 
agdaniw pay ti sippit dagiti kawitan ken upa

kastamet ti rabii a sabaten pay nga umuna ti kararag
dagiti kurarapnit, kulippato, tukak, ken karag

---babaen ti sonata ti pammakada---

mabisin nga ubing wenno agasawa
nga agap-apa gapu ta awan maisaangda

iti barukong ti lubong a ginunggon ken gungunggonen 
iti ginasut a ribu ti taguob, arimbangaw, 
sangit, rigat, ut-ot, ken dung-aw 
gapu iti nakaro a bisin ti espirito ken lasag
nga asidegen mapugsat kasla nga anges 
ti agbugbugsot nga aso wenno Tao

wenno urat ken bagis a nagsinniglot 

---ngem an’a nga imas ti isem 
dagiti karasaen ken kullaaw
a nakaapon kadagiti natangkenan a takiag 
ti Dios ken dagiti propeta ti nasipnget a parmata!
Naka-tuxedo-da. Naka-ford. Naka-lacoste. Naka-starbucks.  

IV.
Sika

---saan a siak---
 
arasaas iti ulimek nga ur-urayen 
dagiti awanan a sumangpet koma 

---iti kabiitan nga aldaw ken panawen---

iti sirok ti mansanita, damortis, ken kalapaw
bayat nga agregregreg dagiti nagango, 
nakirsang ken nalag-an a bulbulong

bayat nga ipalpalayupoy ti angin 
ti nalammiis, naganas ken nadagsen 
a puyotna (uray kadagiti rabong, kamote, 
saluyot, katuday, ken kalunay)
ngem saan pulos makasebseb
kadagiti bára ti bará agingga 
kadagiti pungto ti nalangto ken agbegbeggang 
a kapagayan ken karayan ti Amianan 

bayat nga agkarkarayam iti rabaw
ti silalabus a daga dagiti ramay ken ngipen 
ti naummong a bileg iti paumay a gubat 
iti uneg ken ruar ti bagi a nakaipupokan
ti ubbog ti sirib a mangkalbit ti gatilio 
ti mauser wenno rebolber tapno itinnag 
ti langit dagiti petalo, pito nga imuko 
ken grapema ti wayawaya

---maysa a pisel ket umanay a senial  
ti maiparnuay a baro a biag
kasta met iti umay a patay
a nadara kasla idi naikkan lawag ken angesda
Cain ken Abel. 

V.
Iti maudi, 

arigmo ti tudo wenno basi
a mamagungar kadagiti bukel 
ti ginasut ken rinibu 
a Jean-Valjean ni Hugo 
Raskolnikov ni Dostoevsky
Simon ni Sicat
Elias Plaridel ni Jacob

wenno Indong Kagit ni Aragon 
a mangburak iti burnay ti turay
dagiti agturturay tapno iti kasta, 
maapit ti kasam-itan, kakersangan
ngem kaingelan nga unas iti entero 
nga uniberso ti dara ken dapo
buneng ken kanion
kumpay ken tabas
buriki ken sako
sartin ken takuri
asukar ken asin
garapon ken lakasa
nga addaan natan-ok nga arapaap  

---a nangtarabay iti nagpatengga maysa domingo
a Rebolusion ti Piddig nga indauloan
da Pedro Mateo ken Salarogo Ambaristo.

VI.
Ngarud koma
umayka koman
itan, itan, koman
(hello darkness my old friend/ it’s time to talk with you again/
because the vision softly creeping…) 


VII. 
Ah…rimsua!
Umel a nakem nagbalikas uray beddal 
iti natatadem a daniw ken prosa
ngarud itan ti rugi nga agareng-eng 
dagiti di kapapati idi ngem itan pudnon!
Kadi?
(“and in the naked light I saw/ten thousand people maybe more/
in the whisper of the sound of silence,” kinunada Simon ken Garfunkel.) 

VIII.
Nagungor nagbanarbar
Agingga a natay ti radio.

Tssst!

Saan Laeng Koma nga Arbis

           “Tallikudanda nga agama ti in-inut nga agapapon nga init ken
           unaanda iti mapukpukaw a lawag sakbay daytoy ket balkuten ti sipnget.”
           – Jose Rey Munsayac

Malemen, gayyem
Umayen ni lidem ken mangrugin 	
Nga agummong dagiti dumapo nga ulep
Iti rabaw ti ulo ken suso ni Arayat,
Ket, gayyem, kitaem kadi 
Dagiti kumanabsiit a kimat 	
Kasta met a riknaem koma ti im-impen 
Da Sol, Simon ken Elias a sakada
Iti Central Azucarera de Tarlac

Ti rag-o ken liday nga agar-araas iti kaungganda 	 	
Kas iti ikan, bunog, agurong, katuday, pias wenno		
Kalunay ken saluyot ta maipasngay 	
Manen a kasla ubing ti baro a kalgaw	
Maibuyat manen dagiti babassit a naurnong 
A petalo ti sagrado a danum ni Poseidon	
Iti ngiwat ken barukong ti lubong 	
A siririing a natay, isu saanen a 	
Nakakaskasdaaw no ti dung-aw ken kararag	
Dagiti nalasag ken paragpagan a tao ken ayup,	
Kasta met dagiti sabong ken ruot nga ipalpalayupoy	
Ti angina a kasla dila ti apoy:

Saan koma nga arbis laengen, gayyem, 
Ti yaaymo ita a malem a nalidem. 

Bulong ng Katahimikan

salin ng awtor

           “Ang mabigat na kadena’y malalaglag/
           iyang kuta’y guguho sa isang tinig/
           babatiin ka ng laya sa liwanag/
           ang sandata’y ibibigay ng kapatid.”
           -Alexander Pushkin, Kalatas sa Siberia (1897)

I.
Ikaw ang hinahanap ng manhid na laman 
at nanlalambot na buto

kinakabahang dibdib at nagbabagang tadyang

nagdedeliryong mata at hinahapong buhay

masakit at mahapding tiyan 
at kumukulong utak ng sariling
ayaw manahimik

ng katawang inari ng piitan at kadena 
sa pagitan ng mga haliging bato sa singit ni Eba
(na bumihag kay Adan) 
na nakabalot sa tinik ng makahiya, cadena de amor 
alambre, at bakal na kinakalawang

sa ilalim ng halos kulay abo't dugong
pagitan ng tagtuyot ng araw-araw na pagluluksa't
pagkauhaw ng kalangitan ng daigdig na kuwadrado

---madilim, mainit, at walang pag-ibig---  

subalit, pagsapit ng gabi
gumagapang ang tukso na parang surot
na kakain sa mga laman at iinom ng dugo
sa dulo ng kamay at paa
na uhaw sa magaspang na buhangin at putik
na tutuntungan o nawalan at nanghinang
kagandahan at kapangyarihan ng pahina ng libro Pasternak
dahil sa nawala-napatay si Zhivago 
(mula umpisa hanggang wakas)
nang sa gayo’y ang mga palatandaan ng kaluluwa sana

---na igigiya ng mga dulo ng daliri---

mai-uukit at maisusulat ang nilalaman ng banal 
na galit at pag-ibig na nananahan sa loob
ng malikot, matanong at rebolusyunaryong
isipan at gawi ni Diego ng Aringay o
ni Don Belong at mga manggagawa ng Vigan noon

--- malamig sanang hamog
malinis at masukal na paligid
upang buuin ng init ang hininga
na ibubuga ng bungangang nalulunod,
isang hiningang sagot sa nagbabaga,
inuuod at bumubukol
na lunan at tag-araw (naalala ko si Heidegger).

II.
Labis nang paghihirap ang tahimik na mundo

kung gayo’y ang pag-inog nito’y gaya
sa huni ng traktora o iyak ng kaipapanganak
na kalabaw, sisiw, tuta at kambing
pagtakbo ng kabayo o sa Kawazaki at Suzuki na motorsiklo.

na kung ang bulong at makakapagsalita sana
ay kakagat ito na gaya sa tilamsik ng baga na puno
ng tapang, galit, at pagnanais o ng isang suwail
na haplos ng apoy sa puwitan, pisngi, at leeg
ng palayok, kaserola, at kalderong walang laman.
  
III.
Ang totoo,

bago isilang ang liwanag sa madaling-araw 
tutula muna ang tuka ng mga lalaki at babaeng manok

ganiyan din sa gabi na sasalubungin muna ng dasal
ng mga kuliglig, paniki, palakang-bukid, at palakang-kabkab

---sa pamamagitan ng sonata ng pamamaalam ---

gutom na sanggol o mag-asawang
‘di magkasundo dahil walang maisasaing

sa dibdib ng mundong inuga at inuuga 
ng daanlibong alulong, sigaw,
iyak, hirap, hapdi, at luksa
dahil sa matinding guton ng kaluluwa at lamang
malapit nang kumawala na parang hininga
ng nag-aagaw-buhay na aso o tao

o ugat at bitukang nagkabuhol-buhol

---subalit anong sarap ng ngiti 
ng mga ahas at uwak
na namumugad sa matigas na balikat
ng Dios at mga propeta ng maitim na signo!
Sila’y naka-tuxedo. Naka-ford. Naka-lacoste. Naka-starbucks.

IV.
Ikaw

---hindi ako---
 
bulong ng katahimikang hinihintay 
ng mga walang-wala’y dumating na sana

---sa pinakamabilis na araw at panahon---

sa ilalim ng saresa, kamatsile, at kubo
habang nagbabagsakan ang mga tuyo,
magaspang at magaang dahon

habang idinuduyan ng hangin
ang malamig, kaaya-aya at mabigat
nitong hininga (kahit sa mga labong, kamote
saluyot, katuray, at kulitis)
subalit hindi kayang patayin
ang init ng baga sa baga hanggang
sa mga dulo ng malusog at nag-aalab
na bukirin at ilog ng Hilaga

habang gumagapang sa ibabaw
ng hubad na lupa ang mga daliri at ngipin
ng naipong kapangyarihan ng paparating na digmaan
sa loob at labas ng bilangguan
na balon ng dunong na pipisil ng gatilyo
ng mauser o ng rebolber upang ibagsak
ng langit ang mga talulot, pitong balaraw
at grapema ng kalayaan

---ang isang pisil ay sapat nang palatandaan  
ng sisibol na bagong buhay
ganiyan din sa paparating na kamatayan
na napakamadugo gaya nang handugan ng liwanag at hininga
sina Cain at Abel. 

V.
Sa huli,

ikaw ay parang ulan o basi
na gigising sa mga butil
ng daan-daan at libu-libong
Jean-Valjean ni Hugo 
Raskolnikov ni Dostoevsky
Simon ni Sicat
Elias Plaridel ni Jacob

o Indong Kagit ni Aragon 
na wawasak sa tapayan ng kapangyarihan
ng mga namumuno at nang sa gayon,
maani ang pinakamatamis, pinakamagaspang
subalit pinakamatapang na tubo sa buong
uniberso ng dugo at abo
itak at kanyon
karit at panabas
buriki at sako
sartin at takuri
asukal at asin
garapon at baul
na nagtataglay ng dakilang pangarap

--- na giya sa loob ng isang linggong
Rebolusion ng Piddig na pinamunuan
nina Pedro Mateo ken Salarogo Ambaristo. 

VI.
Kung gayon ay sana
dumating ka na
ngayon, ngayon, sana
(hello darkness my old friend/ it’s time to talk with you again/
because the vision softly creeping…) 


VII. 
Ah…sumibol sa wakas!
Piping isipa’y nagsalita kahit uutal-utal 
ng mga matatalim na tula at prosa
kung gayo’y ngayon ang umpisang uugong
ang mga ‘di kapanipaniwala noon na ngayo’y totoo!
Totoo?
(“and in the naked light I saw/ten thousand people maybe more/
in the whisper of the sound of silence,” kinunada Simon ken Garfunkel.) 

VIII.
Tumunog umalog-alog
hanggang sa namatay ang radyo.

Tssst!

Hindi Lang Sana Ambon

salin sa Filipino

           “Tatalikuran nilang mag-ama ang unti-unting naglalahong araw at 
           makikipagkarera sa kumukupas na liwanag bago iyon lagumin ng dilim.” 
           – Jose Rey Munsayac

Hapon na, kaibigan
Papalapit na ang dilim at mag-uumpisa nang 	
Maipon ang kulay abong ulap 
Sa ibabaw ng ulo at suso ni Arayat,
At, kaibigan, iyong tignan 
Ang mga naglalabanang kidlat 	
Damhin mo rin sana ang damdamin 
Nina Sol, Simo, at Elias na sakada
Sa Central Azucarera de Tarlac

Ang ligaya at lumbay na bumubulong sa kanilang kalooban	 	
Na parang sa isda, birut, suso, katuray, kamias, o 
Kulitis at saluyot dahil sa isisilang 
Na parang sa sanggol ang bagong tag-init
Maibubuhos na naman ang maliliit na naipong
Talulot ng banal na tubig ni Poseidon
Sa bunganga at dibdib ng mundong
Gising ngunit patay, kaya hindi na 
Kagilagilalas kung ang luksampati at dasal
Ay sagana sa laman at buto sa dibdib ng tao at hayop,
Ganiyan din ang mga bulaklak at damong inuugoy
Ng hangin nitong wari’y sa dila ng apoy:		

Hindi na lang sana ambon, kaibigan
Ang ihandog mo ngayong hapon na madilim.

Du’a

           For Ramon Pagayon Santos 
                      after listening to Du’a

Here words are of no use.
Sound signifying without fury. 
Only ancient branches shaking, grass leaves 
rubbing against wind. Stand at the edge 
of the jungle or by a stream where water 
washes over stone. Listen. Alive among the leaves
or under the rocks digging into the loam
or swinging among the vines crawling 
under the brush the flourishing multitudes 
they know their kind without words
without names to call them by—knowledge
borne by scent color shape gesture—or sound
twittered screamed whispered sighed across 
the vast secrecy of trees—the love call death song 
prayer laughter anger grief of myriad lives

No words. Only infinitude of sound held 
in the pulse of blood diverse arrhythmic 
beat breath fingers flexing feet stamping dancing 
on the wounded earth. Stand on a street in the 
midst of any city among these seven-thousand islands 
where your name is not spoken nor any word answer 
to your speech. Here people can hear the hunger 
in your voice they could read the fear in your glinting 
eyes they know whether you come in peace or war, though 
no words are uttered. They would trade roses for 
your stories they would dip into the aged wine jar and 
drink with you cup after cup, spilling the ripened fragrance 
of their dreams their memories as you smile to tell them 
you have crossed to their mountains with a clean heart.  

You may hear the violins crying the voices of women 
praying for rain for harvest for peace mourning lost sons 
the malong ripped from young bodies of their daughters 
grain spilled and wasted on the sand that will feed no child,
the cold hearths in abandoned villages. No need of words.
Just listen. 

I gather these poor words for you, Ramon Santos,
to tell you what I heard in your music. I heard 
the Archipelago talking--the sea the islands mountains 
multitudes thriving, each in their own homes, each 
speaking the strange tongue of its kind but yet 
answering to one another with the sound clarity of need 
in perfect understanding 
without words.

A Day in the Life of Rowena Guanzon

She stood in front of the Manila Cathedral, flanked by two nuns. 
The spectacle had attracted a little crowd, a few reporters. 
A row of microphones to send her voice from this tiny piece of ground 
in the vast metropolis, to the vaster air lanes, northward to Batanes, 
all the way to the southern outposts of Tawi-tawi.  
2:00 p.m., Manila time.  Was it noontime in New York? 
Breakfast time in Australia. Tea time in London, wine 
in Rome or Barcelona, coffee everywhere else, it did not matter. 
It was her time to speak. 

She spoke in English, understood across all geographies of the world, 
even in Ilocandia, where they grow tobacco on the stingy land. 
Where a Marcos had sprung, dead these thirty-three years now,
but whose unabsolved ghost, rasps like a dull saw in the national memory.
Insatiable, his living spawns would swallow whole mountains if they could.
They holding us still in the grip of perpetual hunger and need, dangling 
a myth of gold before our gullible sight. Poverty drives us to unreason
and that is how we are caged. Standing in front of God’s own edifice, 
she might have wanted to pull us back to truth, telling us about 
the lies, the deceptions, bribery and corruption, how 
your human rights and mine are trafficked for their greed.

Do you think we listened? Did we understand? 
Women sweating under the sun selling hot chilis, okra 
and string beans by the roadsides, did they hear her words? 
Housewives pinching pennies for a meager measure of rice, 
a string of salt fish, did they listen? 
And what about the men and boys in warehouses and building sites, 
cement dust caking on their sweaty skin, hunger like rats’ teeth 
gnawing at their insides, could they have heard her too? 
Did her voice echo across the canefields of Sagay, Bais, Kabangkalan, 
the fish markets of Bantayan, the Taboan in Cebu, rife with the smell 
of dangit, ginamos hipon, buwad bolinao, ever the poor man’s fare? 
Did her words reach the eerie mountainsides, the villages in Mindanao, 
tribesfolk mourning their dead sons and daughters, their villages 
perished in fire, their memories pillaged by dishonor 
and the anger of dispossession? 

When she had had her say and fell silent, 
who would remember her speech? 
Only a poet whom everybody knows, 
is mad, not worth a thought.

Paraygon ang Kamatayon

Ang alimyon sa kandila kon mapawong magtubod,
Luha nga misud-ip sa mananabtan atol sa orimos.
Kay ang paraygon nga kamatayon himilian og limos,
Dili mudawat og kidang sinsiyo bugti sa pagkapuntos.
Apan kon mamarayeg ang kamatayon walay gustong—
Muhangop, lagmit, kon tingalon og lungon;
Nangalaya ang mga gihay nga wala tuyua og lut-od.
Ibabaw sa wala halari nga pantyon.

Alibangbang

Ang alibangbang
daw udlot sa saging
nga gialirongan sa mga gihay
ug gipintalan sama sa bangaw.

Daw buwak
nga kanunay naghangad
sa halapad nga kawanangan
nagpataantaan sa uwan.

Lagmit dili gustong matamakan.
Gikapa ang pako
lupad palayo
tapon sa pikas tumoy

maghupay sa kasingkasing
sa mahuyang nga buwak—nato
alang sa mga mahal natong mitaliwan
ingon man nga dili sila hikalimtan

 

Sa Haponesang nagdibuho sa sapa sa Mt. Daisen

pasayloa kami
sa among kalit nga pagtungha
ang among presensya
mikuraw sa kalinaw
sa kalibotang una mong naangkon

unsa kabalaan
alang nimo niining higayon
unsa kabililhon

kay bisan bayag mitimbaya
kami kanimo
wala ka gayod mitingog

wala ka mipahawa
sa imong gilingkoran
kilid sa sapa taliwala
sa mga sagbot, tanom, ug kahoy
bisan pag among gipasipad-an
ang katahom diha sa imong kahilom

ug sa among pagbiya
padayon ka lang gihapon
sa imong kamatinud-anon

timgas sama sa bato
nga ginasakna kanunay
sa dagayday

Pier 3, Bisperas sa Pasko

ang
pailob
sa gugma
ginasukod

sa

g
i
t
a
s
o
n

s
a

p
a
g
p
a
a
b
o
t

diha sa

gimub-on

sa
nahabiling
higayon.

Kon karakter pa kitang duha sa salidang A Quiet Place

unsaon kaha nako pagpadayag
sa akong pagbati nimo
taliwala sa tumang kahilom?

kay buot na ra bang mosinggit
niining akong dughan
gikan sa iyang pagkaamang

bisag sayod kini sa
kon unsay dangatan
dinhis madagmalong kalibotan

Ininangol it’ nga iyo paskin—hala, tanggala it’!
Ano diri niyo pagpautang mga pobres ma’ kit’?
Mailob la ngayan kamo nga wara nam igsusun-ad?
Hala, pautanga ak’ hin bugas ngan yada nga bulad!

Ay’ hit kabaraka nga ak’ lista, bis’ maghinalaba
Di ma it’ mabutlaw pagsusurat, iglista la dida
Aman ngin buynason ak—tumamà--makakabayad ak’
Ay’ kahulop di’ it’ aabtan hit’ pagbusag hit’ uwak!

Kairapa hin nagtitindahan nga di napautang
Obligasyon it’ niyo pagpa-id hit’ am kakuri-an
Huna-hunaa nangungutang ma bisan it’ gobyerno
Asay pa ba ini nga sugad ha akon nga ultimo?

Ahay, ay’ paghihinalod kay di ka hi’t magririko
Dug’ngi pa lugod tak lista, ya’t nga sabon nga hin shampoo
Ta, kun nadiri kamo kalugi hit’ iyo negosyo
Pautanga kami yana, buwas, ngan bisan pa san-o.

gihikawan sa gugma

binistihan apan hubo ang atong mga kasing-kasing
sa kasipongan sa kangitngit.
mga hubong kalag
nga gilukob sa nagdilaab nga mga anino
nga milukop dili lamang niining lawak,
apan usab sa mga ugat
nga matahom nga naglambod sulod sa atong dughan.

Bangaw

Hangad! 
Kaanindot lantawon sa bangaw 
Kanang arko nga adunay pito ka mga bulok 
Nga mugawas sa kapanganuran kada human sa uwan, 
Nagsenyas og paglaum human sa bagyo ug unos.  

Apan nakita ko ang pula 
Ang bulok sa kanhi tang paghinigugmaay 
Sa wala pa napulihan og dugo ang akong mga luha 
Kaniadtong akong lawas wala pay tatsa 
Kaniadtong maako ko pa ang pagsul-ob sa bistida kong kahil 
Nga karon puno na sa gisi ug mantsa.  

Dalag, ang bulok sa atong relasyon 
Daw sama sa mga dahong hinay hinay nangalaya 
Kay kuwang sa pag-amuma, pag-alima ug pagpangga.  

Lunhaw, ang bulok sa atong bungbong ug pultahan 
Maoy mga saksi sa imong binuhatan 
Maoy makadawat sa mga kumo ug buak na bildo 
Kung sa akong lawas ikaw napul-an ug wa na nagkagusto.  

Bughaw, ang bulok sa bisting gisul-ob ni inday 
Samtang naglantaw sa kinumong imong gipanday.
Tagom, ang bulok sa usa ka semanang bun-og 
Na madungagan na sad inag uli nimo karong taod-taod. 

Tapol, ang handumanan nga imong gibilin 
Ang bulok sa akong panit nga daw permanenteng tato. 

Ingani diay ang buot mong ipasabot kaniadtong naghisgot ta sa bangaw 
Gigaid, gigapos, karaang uwat ug labas  nga  mga samad nagpang-abot 

Guntingon ko na ning tanod na gitahi sa akong baba.
Putlon ko na kining kadenang gigapos sa akong mga kamot ug tiil.

Karon, milanog ang akong tingog
Ug ang bulok sa bangaw mibusilak sa halapad nga
Luna sa akong kagawasan.

pagngiaw sa usa ka libong ngalan

Kaniadto, gihulma pa si Maria sa plurira sa kabatan-on, diin ang lawak sa pagmaya pipila lamang ka mga dupa. Sa pagpahimos sa abono sa kauswagan, si Maria nahimong si Marie, diin hinay-hinay nalawos ang kaniadtong himsog nga mga bulak sa plurirang gisuway na og liboan ka takna ug nahulipan og gabok nga mga uhot. Sa dili pa mokagay ang plurirang huot nas nagkadaiyang bulak, si Marie nahimong si Jane, nga nahisaag ug wa na mailhan, diin ang singgit sa iyang ngalan nilantugay sa kawanangan.

Umaagos ang malinaw na tubig
at hitik at hinog
ang mga bungang-kahoy
sa ilustradong bersyon ng Genesis
kung saan namumukadkad
ang makukulay
at mahahalimuyak na mga bulaklak
sa bawat pulgada
ng malusog na lupang nadadaanan
ng Panginoon. Buhay ang bawat eksena
sa isipan kong mahilig sa pantasya
na madalas ay nahihilig din sa Siyensiya
lalung-lalo na sa usapin
ng Biolohiya. Siguro ay tumataas
ang kilay ng tatay kong naniniwala
sa analohiya, na ang Relihiyon
ang opyo ng masa. Hindi niya ako pinatigil
sa pagbabasa, nakita niya siguro ang aliw
sa aking mga mata; iyong pagkalibang
na makikita mo sa aking mukha
kapag ako ay nagsusuyod sa mga hibla
ng hinabing naratibo. Minana ko kay Papa
ang pagiging mausisa sa mga bagay
kaya sa edad kong sampu, ako ay mulat
na hindi absolutong katotohanan
ang aking binabasa. Iba ngayon si Papa,
hindi siya kasinggaspang ng kanyang kalyo
sa kanyang mga palad, matabang ang amoy
ng kanyang Fortune pula, na laging nakakapit
sa kanyang striped na kamiseta
at sa buhok niya, na kapareho ng akin—
inuuban at maalon ang pagkakulot.
Sa ilang araw niyang pagbabantay
sa ospital, siya ay mas nakikinig
at hindi siya naririndi
sa aking mga kwento. Laging bumubungad
ang madadalang niyang ngiti
at pinagbabalat niya ako
ng dalandan at itlog ng pugo
na ayon sa kanya, ay magpapayabong
sa dugong mabilisang nilalamon
ng mapanuklaw kong dengue.
Maalaga siguro siya noong panahong ito
dahil nasa bingit na ako ng pagkalusaw
at inaakala niya sigurong dineklara na
ng nasa itaas, ang natitira kong oras.
Para itong panaginip na sobrang linaw
ngunit mahirap ipaliwanag. Iyong tipo
ng mga bangungot, na dumadalaw sa akin
sa tuwing ako ay tinatrangkaso.
Nasulyapan ko minsan sa mukha ni Papa
iyong mukha ni Noah, noong nabatid nito
ang binabalak ng langit. Namamayani
ang amoy ng mga gamot sa ospital
at ang malamig na hanging kinukumpas
ng nakabigting bentilador sa kisame
ng aming kwarto, na pintado
ng matitingkad na imahen, sa bawat pader
at sulok; parang bahaghari,
nang humupa ang mapaminsalang baha
na sumisimbolo sa Kanyang pangakong
hindi niya na muling lilipulin ang mundo.

Gabagtik sa cenicero ang upus kang tabako
Nga mahipid mo nga gindobla kag ginpiokos.
Kasan-o lang gaaso pa ran.
Samtang galaylay kaw kang lanton ni Pirot.

Karon. Barot run ang upus nga nabilin.
Perti run kaarhum.
Napapas run ang aliparok
imaw ang agipo kang posporo.
Wara run gabaga
Wara run gaaso,
siguro...

naglupad run sa langit
imaw kanimo.

kuris-kuris

kakuri gud ada maging tanom ha masitera.

tutubigan pero diri sakto
o sobra.
papasirakan, mapasupasuan
o tuman la.
danay, diri pa gud asya it’ tuna.

buhi ka samtang nagtitikamatay.

kay kalaay man liwat hin waray
kolor ha balay.

kinaiya gud man liwat nat’
umiliw hin igkasi buhi.
bibilngon gud nat’ it’ bis’ ano
nga hinumdoman nga diri kita
nag-uusaan.

ha at’ kahalot, tanan nadudunot
ha kahuot hit’ gunit hit’ at’ kamot.

tiunan-o mag-ampo

para ha akon sangkay ha kabubkiran

sugad ito han imo video nga ginpakita:
ha kabubkiran nga waray ngaran,
tatahuban hit’ burong it’ imo pangitaan
agud kumuyupos it’ imo kalibutan ha napulo ka pitad.
kun makain ka man o kun diin nagtikang, waray
na nat’ labot kay waray kalibutan
ha gawas hit’ burong.

waray kasiguradoan
nga may tuna ka pa nga tatamakan
pero napitad, natamak, napadayon.

diri na tuna an tatamakan.
diri na pangitaan an tatapuran.

makuri sabton it’ dagko nga mga butang

kay diri na ini nasusukol hit’ aton dangaw.

ano kahitaas it’ hataas?
kun tawo, dida kun maul-ol na paghangad.
kun building, dida hin natatahuban na it’ langit.
tapos labaw pa an kahataas han langit ha langit.

ano kahaluag it’ haluag?
kun ha balay, it’ maigo tanan ha pamilya,
kutob ha mga apo.
kun ha kalarakan, nagtitikahaluag pa man ini.
tapos an kabug-osan han tanan baga la hin tapotapo ha Imo.

tiunan-o ko man sasabton it’ Imo gugma
nga durudako, huruhaluag
ha utlanan han tanan nga sukol?
ano nga surudlan an masadang pagsalod han naglalalapwas?
diin ko ilulugar an waray mabubutangan?

waray gad. waray gud.

napakiana ako kay kilala ko it’ kasisidman
nga naghahadi ha akon kasingkasing.
maluru-lamrag pa it’ gabi nga waray bulan,
tapos amo pa gud it’ Imo gin-aaro?

sige gad. Imo na iton.
rabnuta pa ha ak’ dughan.
suriti an kagaw,
kuhaa tanan nga maghugaw.
liwani hin buhi nga dugo.

magmamalimpyo la ito kun waray na ako
kay puro na Ikaw.

I argue brazenly
That to go away with adverbs
Is a foolish act.

No craft guide can say
To temper one’s complexities
Because how do we

Explain in confidence,
the motion of fish in the sky
Or tulip petals on lava?

Or a hillside’s mourning
The moment its princess passed
Along the moon’s veneer

How do we say that we
Mean more than ‘to say’
That we speak with clarity

To differentiate from hesitation?
That we speak with disdain
To not mean motivation?

That we speak with gentleness
And also harshness; how do we say
We go above and beyond?

Because our glitter means excess.
In our effort, in our love; that sometimes
We have size beyond smallness

And when we think small anyway,
We are cutely small, fearlessly small
In that we are big hearts, young minds.

How do we declare if we only say.
How do I say I cried with the fewest tears
That my sadness is in the degree

The same way my joy
Bore fruit that fed many
How can I articulate that I

Whispered lovingly,
Screamed desperately,
Moaned passionately

For everything we exasperate
Has words intangible
to an English psyche that sometimes

We need novel oppositions,
Or a complicated string of syntax,
Or same-sex word pairings.

I am a Filipino and I need my adverbs
My words are in love,
And they need their bridesmaids.

Gikab-ot Tika, Palangga

sa punuan sa bayabas
sa gawas sa among loti
gikab-ot ko ang maya nga gapatong,

diin ang usa ka pako niini adunay bali,

wala mahilikaying natamakan ko ang iring
nga duha ka buwan na nakong binuhi
unya kini ming paak sa akong kumingking

ug ang rabis moalma sa akong tsansa
nga mapangga ang langgam nga
basin molupad na ugma

Uhaw Apan sa Asa?

wala pa ba ka kapoya
og padayong hulog anang
imong pisong karaan
sa tubigan nga nangita og
bag-ong sensilyo

ikamatay nimo ang kauhaw
apan dili na nimo mabalik pa
ang sama sa gahapong
dawat pa niya ang karaan

adunay mga gahapong
dili na nimo mabalik
ug dili na angay pa nga ibalik
maong husto na, sakto na

hunongi na na ang tubigan
ayaw na og ipugos pa
kon siya wala nay gusto
samot na kon lain na
ang iyang gusto

Ang Clip Fan sa B-house

Hangak ang pagtambong ko sa unibersidad
Ang kakapoy labaw sa lawas, lapas sa utok
Maong kon maabot ko sa boading house
Una kong pukawon ang pinalit nga clip fan

Mong reklamo kini siya sa pipila ka segundo
Apan molihok ra man usab gihapon hinuon
Buhaton niya ang pagtuyok ug pagginhawa
Atubangan sa akoang gialimoot nga nawong

Mura ba og ang iyang segundong karag
Segundong pagprepara sa kaugalingon
Una buhaton ang angay, ang napamatikdan
Una buhaton ang buot nasabutan

Sama sa lawom nga pagginhawa ko
Una obrahon ang angay, ang nasabutan
Sayod ko mang kinahanglan obrahon
Lihokon ang mga angay nga lihokon

Apan kining clip fan kapin sa pila na ka buwan
Aning iyang pagkarag una paglihok
Tuod dili man kini siya ingon ani sauna
Tuod sauna diretso ra man kini siyang mo obra

Aduna nay ginagmay nga abog napundo
Sa iyang mga palabad nga dili ko malimpyo
Nangapundok, natigom, iya kining natigom
Ug sayod kong kon dili ni mawala, siya ang mawala

Ang clip fan sa bhouse dili na sama sa sauna
Ang iyang hangin dili na sama kakusog
Ang iyang paglihok dili na sama kahilom
Ang iyang kinabuhi, sama pa ba kalig-on?

Mo abot basin ang adlaw nga
Inig abot ko gikan sa tonghaan
Pukawon ko ang kining clip fan
Apan siya dili na gayod mo mata pa

ICU

Saksi ang langit kag ang mga pispis
sa kable kang Marbel kung paano ta ikaw
ginhulat samtang pabalik-balik nga
ginapanas kang itom nga tuok kang asu 
kang mga magarot nga traysikol 
ang imo sitwasyon sa akon hunahuna

Indi ko bal-an ang kasakit kang 
ginsalagsag ang tubo sa imo puwak 
para ikaw makaginhawa. Nagaisahanon
ikaw nga nakipagbatu upod ang 
ventilator, oxygen tank, kag rosaryo 
nga aton ginpanumpaan kang first anniversary.

Maka-upod ka pa ayhan sa
paghigop kang paborito ta nga batchoy
sa Popoy’s pagkatapos naton baktason 
ang mayami nga hangin kang Lake Sebu?

Mabatyagan ko pa ayhan ang imo paginhawa 
nga nagahampak sa akon alipudwan kon
ikaw naga-istorya samtang naga-angkas 
ka sa akon Raider 125 halin sa Marbel hasta sa
Surallah sa aton  pagpauli sa hapon?

Bisan pa ginalunup na kang kagaw ang 
imo baga, wala ako mahadlok nga kupkupan, 
kag harkan ka. Kon sarang ko lang.

Ginrara

Madasig gid man siguro maghanaw
ang gugma nga ginrara sa Twitter 
kag Tinder. Biskan maabi-abi ko 
ikaw nga ginkilala sa tatlo ka bulan, 
apang kung gabok gid man ang pisi kang
akon pagpasiktu sarang gid mabugto
kung pabalik-balik nga ginabutong 
ang sidsidan. Wara gid kaagwanta 
ang pisi kang aton pagpangamustahanay 
sugud alas-nuebe tubtub tungang gab-i
hasta tabuon kita kang katuyo kag 
pagpanghuy-ab kang mga korokokok sa wayang.
Mayad pa ang T’nalak nga biskan manipis
ang pisi kang abaka, gabadlak, mapino
nga ginapangtabo ang duag itum, pula, 
kag puti nga gindihon kang kalipay,
kakutoy, kag katuyo kang Tboli. 
Kung magdayon gid man kita liwan,
sa damgo dulang.

Ikahihiya Ko Lamang, Ibainko Laeng

ikahihiya ko lamang ang pagiging manunulat ko
            ibainko laeng ti kinamannuratko
kung ang akda kong tula ay magpapalakas 
            no ti putarko a daniw ket mamagpabileg
sa may monopolyo ng kapangyarihan 
            iti manangbukbukod iti turay
tapno mangadipen iti padak a parsua
            upang umalipin sa aking kapwa

kung ang katha kong kuwento ay magpapanatili 
            no ti putarko a sarita ket mangpatalinaed
sa pagkaalipusta sa aking kapwa tao
            iti pannakaidadanes ti padak a tao
ikahihiya ko ang pagiging manunulat ko
            ibainko ti kinamannuratko

kung ang kinatha kong epiko ay magpapanatili 
            no ti putarko a sarindaniw ket mangpataginayon
sa pagkakaunsyami ng pag-asa ng paglaya 
            iti pannakakeltay iti namnama ti pannakawaywaya
manipud iti pannakaadipen ken pannakaidadanes
            mula sa pagkaalipin at pagkaalipusta
ikahihiya ko itong pagiging manunulat ko 
            ibainko daytoy kinamannuratko

ikahihiya ko lamang ang aking pagkamapagmahal 
            ibainko laeng ti kinamanagayatko 
sa makapangyarihan, masining at mapag-antig na gawain
            iti nabileg nasaguday ken mamagtignay nga aramid
na nahuhubog sa mga salita at kataga 
            a masangal kadagiti sao ken balikas

kung ang akda ko ay hindi naglalayong maabot 
            no ti putarko, saan nga agessem nga agtunda
ang paglaya ng aking sarili at kapwa tao
            iti pannakawayawaya ti bukodko a bagi ken ti padak a tao
ikahihiya ko ang pagiging manunulat ko 
            ibainko ti kinamannuratko 

kung ang hangarin kong padarakila sa kapangyarihan
            no ti panggepko a pannakaital-o iti kinabileg
kariktan, at kakayahang makapagpakilos ng literatura 
            kinasaguday ken kinamamagtignay ti literatura
ay mang-aalipusta, mang-aalipin 
            ket mangidadanes, mangadipen 
sa isipan ng tao at sa kaluluwa ng lipunan
            iti isip ti tao ken iti kararua ti kagimongan

Itong Sandakot na Alikabok

Juan S.P. Hidalgo, Jr.

Itong sandakot na alikabok, titigan mong mabuti
Hindi ba’t kumikinang tila laksa-laksang bituin 
Hindi ba’t parang bulalakaw na lalakbay sa kalawakan 
O kaya’y marilag na henyo ng siyudad sa may batuhan. 

Itong sangkuwerdas na nota, pakinggan mo ang himig
‘Di mo ba naririnig sa kaniya ang alpa ng mga anghel
O kaya’y pangitain at dagundong ng Lumikha
O kaya’y hiyaw na bilin sa lahat na kaniyang pamana.

Itong sangluhang hamog, iyong aninagin ang lalim
‘Di mo ba nakikita ang larawan ni Kamatayan
O kaya’y maramdaman ang kapangyarihang tutunaw sa buong kaharian 
O kaya’y kamandag na sasakop sa lahat ng nilikha.

Itong sandakot na lupa, titigan mong mabuti
Sa kaniya iyong makikita ang nadurog na kidlat 
Na umaalimpuyo sa hintuturo ng Lumikha 
Sandatang katumbas ng lahat ng kaligtasan.

Maya-maya’y Mag-isa Na Lamang

Juan S.P. Hidalgo, Jr.

Maya-maya’y mag-isa na lamang
Sa pasilyo na sumpa ng maraming siglo.

Sa dingding, obra maestra
Pintuan ng daan ng tao.

Ang pinto nito’y lumangitngit,
Diyan na’y nakatayo ang Sumpang gaganti. 

Humiyaw, mga mata niya’y mabubulag na,
Ano’ng halaga ngayon ng kapangyarihan at pagsisisi?

Ang mga daliring diyamante
Niluluray ang mga inuuod niyang kalamnan.

Original Texts

Daytoy Sangarakem a Tapok

Juan S.P. Hidalgo, Jr.

Daytoy sangarakem a tapok matmatam a naimbag
Saan kadi nga agrimrimat kas riniwriw a bituen
Saan kadi a kas layap nga agsawar iti law-ang
Wenno nalibnos a henio ti siudad ‘ti batbato.

Daytoy sangakuerdas a nota denggem ti awengna
Dimo kad’ mangngeg kenkuana ti arpa ti angheles
Wenno partaan ken dulluog ti Namarsua
Wenno ikkis a bilin iti amin a tawidna.

Daytoy sangalua a linnaaw anninawam ti lansadna
Dimo kad’ makita ti ladawan ni Patay
Wenno marikna ti bileg a mangtunaw ‘ti amin a pagarian
Wenno gita a mangsaknap ’ti amin a naparsua.

Daytoy sangarakem a daga matmatam a naimbag
Kenkuana makitam natumtumek a kimat
Nga agin-indurog iti tammudo ti Namarsua
Igam a katimbeng ti amin a pannakaisalakan. 

Pagam-ammuan, Agmaymaysan…

Juan S.P. Hidalgo, Jr.

Pagam-ammuan, agmaymaysan
Iti pasilio a lunod ti adu a siglo.

Iti diding obra maestra
Ruangan ti dalan ti tao. 

Ti ruanganna nagranitrit,
Ditan sitatakder Lunod a mangbales.

Imkis, dagiti matana mabulsekdan,
Ania pay ita ti bileg ken babawi?

Dagiti ramay a diamante
Pirpirsayendan ti inigges a laslasagna.

Paano bang tinatabig ang tubig?

Kasintahan ko si Isabela. Nilatag ang aming mga katawan

sa dalampasigan. Puti ang pintig ng buhanginan. Pinagmasdan ang alon: Masdan

mo ang alon, aniya; kapag lumapag na sa dalampasigan, ay unti-unting umaatras, banayad, urong-sulong, na para bang binubusisi nang maigi kung dalisay ba ang lalapagan, at saka banayad na dadampi, mananahan. At kami'y gumalaw, gumalaw

sa isang mundo na kung saan ang tubig ay sinasalubong ang sarili nitong agos. Nangarap, tumira sa lungsod na kirat, ninuynoy ang kahabaan ng Maria Clara, Dapitan, Dimasalang. Umupa sa tumutulong silid na tadtad ng mga naninilip. Nakasalamuha

ang mga taong tuwad-nganga, daldal-nguya, hithit-hikbi, piyok-sambit, ngarap -dilat. At kami ay namulat. Hanggang sa sobrang mga maling notang naawit ay nagsawa, pikit-matang dumaloy patungong dalampasigan.

At sa nanghihinayang na buhangina'y dumampi, umatras, muling lumapag, muling umatras; parang mga alon na nakagisnan noong kami'y mga sariwa pang nilalang. Hanggang nanahan nang tuluyan, pilit na binubura ang lahat ng bakas, lahat ng bato't burak na nadaanan. Subalit kay hirap lumaya sa kawalan na nagmarka, mga aninong aandap-andap, mga haranang nilunok ang mga nanlamig na liriko, mga tulang natulala't nahilo sa nagkatrapik-trapik na talinghaga, saknong, espasyo.

At pakiramdam ay para bang di talagang lumapag, ang buhangna'y di panatag, pumapalag, tinutulak pabalik ang mga nagdurugo naming tulak, sinasalag ang mga paparating na pagsusumamo, mga nagpupumiglas na palag.

Paano bang tinatabig ang tubig?

Nasubukan mo na bang sa lusak ay umibig?

Nanay, kun hahanapon mo ako,
ayaw pagpakadto
kun diin, damo an tawo.

Hanapa ak sa bukid sa Kankinway,
kay adto ak ginliliaw
an kasing-kasing;

sa mga kanta
san katamsihan,
sa mapinit nga hangin

ig-aabyog an ak kalag,
ngan pagpuypoy sini, makapahuway
an tinatanglay nga lawas.

Kun diri mo ak mahanap
didto. Pakadto sa dagat
sa Paninirongan, adto ak

namamati sa huring
san mga balud, hiunong
sa kanya paghigugma sa basud.

Kun diri mo ak gihapon
maagian didto. Ayaw na ak
paghanapa, kay lumupad na ak

ngadto sa mga dampog,
kaupod an pangisipan
nga ako la an nasabot.

Ika an silensyong bulos
Sa mabub’was pa sana
Tigdidistrungkar na sang oras. 

Sabi sang iba, 
Sadin ka man mag-ugpa, 
An tagdo mabugsok man gilayon sa daga. 

An kabo’tan mo yading bubon, 
Kami nagsasarok kina
Sa kapreskuan, nagluludop. 

Ababaw ka man sana
Pero indi palan nasusukol
Ning mata an rarom sang butnga. 

Tigsagop man ngani ninda
Para kuno maaraman
Para kuno maadalan. 

Alagad minakupsit, minatabsik
Minakigrit, ika man lugod
Tigsuka an payo-payong ba!

Ika na baga an sulong na yadi. 
Sinda an mga ragpa, 
Kami sa saymong mga libtong

Wara katapusang nagsasaldok
Ning rarom sa lubog mong
Lawas na dating sagurong.

Mabining kinakaliskisan ang tilapyang huli sa alog. Lalo pa't 
nag-iisa lang. Katamtaman ang laki, hindi gaya noon na animo'y dambuhala. 
Hindi naman sa maramot ang alog. Nagbago lamang ang pagbibigay 
ng biyaya sa pagbabago ng ating puso. Nananatili na rin lamang 
na alaala ang mga araw na tigib sa batang naglalaro't naliligo.

Sa paghiwa, iniingatang matamaan ang apdo. Masisira ang dinengdeng 
na pagsasahugan nito pagkaihaw. Hindi ito papaitang Ilokano na iibigin ang pait,
na pakamamahalin ang naiiwang pait sa dila at lalamunan.

Pinagtiyagaan mong inipon sa dibdib ang bawat apdo
ng mga nilinisang isdang-tabang. Saka ipinatitikim nang lihim sa handaang 
ikaw ang dahilan. Sa handaang ikaw at ikaw lamang ang may gintong 
kutsara't tininidor habang ang lahat ay nagkakamay lamang.

Nakalimutan mong sa bawat pait na naipatitikim, gumuguhit hindi lamang 
sa lalamunan—inaabot hanggang buto. Sa pagkaagnas, mababasa mo
ang kuwentong isinulat ng apdong inipon mo sa dibdib.

*

40 taludtod

Para kay Ka Randy Echanis, lider-anakpawis na pinatay sa 40 saksak sa kaniyang apartment noong Agosto 10, 2020

Binhi ang bawat saksak ang bawat taludtod
            Walang hiwaga ang hiwa
Magsubo ng panginoon sa bawat siwang
            Sugat sa bukid, hukay sa laman
Sa puntod ng kasama uusbong ang mga kasama
            Sanga-sangang kamao
Hindi kasya sa kabaong ang pag-asa   
            Kislap ng karit sa buwan
Hinahawan ang dilim, nagbabaga ang talim
            Pinapanday tayo ng liwanag

Langit ay lupa sa kamay ng magsasaka

            Lupang nagkukumot sa mga martir
            Lupang kumot ng palay, bala, at apoy
            Lupang kinukumutan ng dugo’t dura
            Lupang namuong pawis, lupang asin
            Lupang nananalaytay sa ugat ng gutom
            Lupang artilerya ng pagkai’t minerales
            Lupang niyanig ng mga heneral
            Lupang hinirang, lupang hinarang, lupang hiniram, lupang hinablot
            Lupang abot ng bariles
            Lupang ginagalugad ng mga gerilya
            Lupang inaagaw ng kaaway, kaya aagaw ang hukbo ng armas

May lumanay ng liryo ang gatilyo

Mulang kanyon ng imperyalismo rumaragasa ang pasismo
            Handa tayo, mga kasama
Hawak-kamay kapit-bisig balikat-sa-balikat
            Barikada natin ang kasaysayan
Itulak sa sulok ang mga panginoon
            Tapyasin sa tatsulok
Paglubog ng buwan sisikat ang demokrasya ng karit
            Bago at pambansa

Nakatapak ang industriya sa lupa

            Lupang nasa ilalim ng kuko mo, Ka Randy
            Lupang uhaw
            Lupang tinubuan ng matagalang digmang bayan
            Lupang tahanan ng anakpawis
            Lupang tuntungan ng sosyalismo
            Lupang pula

Pinakamatalas na taludtod ang linyang masa

Rebolusyon ang ating katha

372 ektarya

Sa labas, nababalot sila ng gabi.
Sa loob, gabi ang nababalot natin.

Dito,

walang hindi hagip
ng hininga’t panaginip natin: kislap
ng karit sa putik, suray
ng talong sa tangkay, agak
ng itik sa likod-bahay.

Dito, atin ang lahat
ng hindi atin.
                           Bukas,
ikaw ang titimbangin ng baboy damo.
Ako ang gagapasin ng palay.

Buga                   Alab
ng ulap                ng boga
ang bala.              ang ulan.

Pagputok ng umaga,
ang nagbubungkal ay bubungkalin.
Hindi ba likas sa pag-aaring
lumikas sa pag-aari natin?

Binaklas natin ang bakod
nang itirik natin ang bakod

sa Lupang Ramos.
(372 ektarya ang daigdig.)
Sa Lupang Ramos,

ang madampi ng hangin,
palalayain.
                             Hangga’t lupa’y dumadanak,
sa dugo tayo tatapak.

Pito sa kada sampung magsasaka ay walang lupa

Pito sa kada sampung lupa ay walang awit

Pito sa kada sampung awit ay walang samyo

Pito sa kada sampung samyo ay walang luha

Pito sa kada sampung luha ay walang salita

Pito sa kada sampung salita ay walang kulog

Pito sa kada sampung kulog ay walang sugat

Pito sa kada sampung sugat ay walang talukap

Pito sa kada sampung talukap ay walang bukas

Pito sa kada sampung bukas ay walang magsasaka

Sa may breast cancer

May mga gabing 
tulad nitong kinakapa 
mo sa dilim
sa ilalim ng kumot
ang aking pagkababae
pero walang umbok 
na hinuhugisan
ang mga kamay mo.
Gaya nang haplusin mo 
ang tiyan ko nang pinagbubuntis 
si bunso.
Walang gatas,
ika ko.
Wala kang masisipsip,
Hindi na rin tatayo 
kapag tinatayuan ka. 
Tumawa ka.
Makinis ang mga pilat.
Hindi ko na kailangan mag-bra.
Pwede tayong sabay na maghubad
Kapag magtatampisaw gaya 
Nang una nating alaala ng pagsusuyuan 
Sa dagat sa Bataan. 
Napangiti kita.
Naramdaman ko 
sa gilid ng tainga 
ang pagtakas 
ng hininga mo.
Ang sabi mo, 
gusto ko ito:
malapit ang mga daliri ko
sa puso mo.

Ang dila antedilubyano, bag-o

ang baha, sa klasipikasyon kang mga patay
ni C.Q.: piho nga nabuhi kag ginhambal
ugaring nadura sa panumduman kadya
ang ngaran, ang mga nagpanag-iya, wara
ti sangka pamatuod; ara kato apang wara
ti may kamaan kang pagkabuhi. Hapus

*

makita sa syudad ang mga nabilin/ginbilin
kang gyera, suno kay M.D.—e.g., Mostar
nga asta kadya, ara ang mga pirme abri
nga bintana. Makita bala ang bangkay

kon pabay-an lang sa talon kang Busa
pagkatapos ang pira ka gabii nga engkwentro?
Kay T.S., ginalubung sa lupa kang bukid
ang tanan nga indi na madumduman. Piho

*

damgo: nakita mo ang kaugalingon
atubang kang bukid nga ginlubungan
kang ginmasaker nga mga dyornalista;
wara untat ang imong pagkalot apang wara
ti nakita nga mga lawas, gamit, ukon bayo,
asta nag-uran, nagbaha, kag naanod
halin sa bukid ang mga gin-utod nga dila.
 
 
Sigurado lang sanda nga mag-abot gihapon ang sunog
kang Pebrero, kon san-o matapos ang pira ka adlaw nga baskug nga pag-uran
sa anda gamay nga sityo, nga pangaranan nga iskwala kang mga nagaestar
sa rapit nga subdibisyon hay raw-ay daw kon iskwater. Wara ti makasiguro

kon paano. Magrapta sa subdibisyon kon paano magrapta halin sa ginsunog
nga basura nga pira ka adlaw nga matipon hay wara ginakuha kang kolektor
paagto sa kodal nga dingding man kang ingud-balay, paagto sa kwarto

nga ang bilog run nga balay kon diin magrapta ang mga retaso kag trapo
nga ginabaligya kang sangka bata rugto sa subdibisyon, paagto sa ingud atup
kon diin magrapta ang mga basa nga bayo, tubtub kalayo run lang ang bilog

nga sityo. Magdalagan paguwa ang tanan. Indi dayon mapatay ang kalayo
hay wara ti tubig sa sityo. Mag-ugayung. Magsinggitay. Wara ti makasiguro
kon mga tawo ukon sapat. Wara ti makasiguro kon amo gid dya ang matabo.

Sa balita: rapit run ang tig-irinit amo hapos magraku ang tanan. Ang tanan
tiponon sa kon diin nga multipurpose court, tugruan kang relief goods
agud mabuhi sa pira ka adlaw, kag tudluan kon paano maghimo kang trapo

agud may kamaan daw sanda nga trabaho samtang nagginutuk sa relokasyon,
nga piho tam-an ka rayu sa anda sityo. Apang angay kang kalayo kag uran,
kamaan sanda kang dalan pabalik, pabalik, pabalik sa kananda nga gingikanan.

For the last event of issue 8, we're proud to present A POETRY READING featuring poets who've contributed to our journal, spanning from our inaugural issue which launched in 2020 up to our seventh issue which came out in November last year.

Featuring previous TLDTD contributors Agatha Buensalida, Troy Cabida, Austere Rex Gamao, Luisa A. Igloria, Pauline Lacanilao, Hannah Leceña, Mishka Ligot, Carmie Flor Ortego, Voltaire Oyzon, John Dave Pacheco, Edgar Calabia Samar, Brixter Tino, and Cindy Velasquez.

Editors: Nikay Paredes and Paolo Tiausas
Technical Producer: Glen Charles Lopez

Intro and outro Budots produced by Libya Montes.
Song credits / samples used:
1. The Mabuhay Singers - Dandansoy
2. Milyo Naryo - Dandansoy.

As part of issue 8, we're honored to present A LECTURE on narrative poetry and poetics of home by MERLIE M. ALUNAN. Introduced by Adrian Medina Pregonir. Q&A moderated by Michael Carlo Villas.

***

Adrian Medina Pregonir is an activist and writer in Hiligaynon, Kinaray-a and Filipino from Banga, South Cotabato. His work has been recognized by the Gawad Bienvenido Lumbera, the Don Carlos Palanca Memorial Awards, Gawad Rene O. Villanueva, and Bantugan sa Panulatan Kinaray-a. He was awarded in 2024 as Makata ng Taon in the Talaang Ginto by the Komisyon sa Wikang Filipino. His works have appeared in literary journals such as Kabisdak, Likhaan: The Journal of Contemporary Philippine Literature, Liwayway, and others.

Michael Carlo C. Villas teaches language and literature at the Department of Arts, Languages, and Literature, Visayas State University. His works—including poems, translations, and literary criticism, on a breadth of topics including literary history, ecocriticism and Waray literary scholarship—have appeared in various books, journals and anthologies. In 2023, he co-edited the landmark anthology Garab, an anthology of short stories in Waray.

The books, poems, and works of esteemed professor, translator and poet Merlie M. Alunan have been recognized by the the Palanca Memorial Awards for Literature; the Unyon ng mga Manunulat ng Pilipinas, through the Gawad Alagad ni Balagtas lifetime achievement award, and the National Book Awards. She is also a recipient of the Suntorn Phu Award by the Kingdom of Thailand, and the Ananda Coomaraswamy Fellowship of the Sahtiya Akademi in the Republic of India. She also received the Ani ng Dangal for Literary Arts, a recognition awarded by the National Commission for Culture and the Arts.

Editors: Nikay Paredes and Paolo Tiausas
Technical Producer: Glen Charles Lopez

Intro and outro Budots produced by Libya Montes.
Song credits / samples used:
1. The Mabuhay Singers - Dandansoy
2. Milyo Naryo - Dandansoy.

As part of issue 8, we're happy to present A CONVERSATION on “how we write [from] where we write” with poets Jan Dennis Destajo, Janice Lobo Sapigao and Lawrence Lacambra Ypil. The discussion is moderated by TLDTD co-founding editor Nikay Paredes. This conversation premiered on March 17, 2024.

***

Jan Dennis Destajo is an architect and poet from Daet, Camarines Norte. He is the recipient of the Maningning Miclat Grand Prize for Poetry, The Bess Hokin Prize from Poetry, and the Gawad Ustetika Prize for English Poetry. His latest chapbook collection is Theory of Defensible Spaces, published by Kalapati Retrograde. He works and resides in Quezon City.

The poet Janice Lobo Sapigao was born and raised in San José, California. She received an MFA from California Institute of the Arts and a BA in ethnic studies from the University of California, San Diego. She is the author of two books, like a solid to a shadow, published by Timeless, Infinite Light and republished by Nightboat Books, and microchips for millions, published by Philippine American Writers and Artists, Inc. From 2020-21, she served as poet laureate of Santa Clara County, California.

Lawrence Lacambra Ypil is a poet and nonfiction writer from Cebu. He has received MFAs in poetry from Washington University in St. Louis and in nonfiction writing from the University of Iowa. He is the author of The Highest Hiding Place, published by Ateneo de Manila University Press, and The Experiment of the Tropics, published by Gaudy Boy, LLC. He is also the co-author of two collaborative projects, You know I was sentimental during the thought of the house, and Ventanilla: Duet. He teaches creative writing at Yale-NUS College in Singapore.

Editors: Nikay Paredes and Paolo Tiausas
Technical Producer: Glen Charles Lopez

Intro and outro Budots produced by Libya Montes.
Song credits / samples used:
1. The Mabuhay Singers - Dandansoy
2. Milyo Naryo - Dandansoy.

Iloy, sa imo ulihi nga adlaw, gintilawan mo nga sunugon ang tanan

nga ginpanipon nga dahon, bulak, kag sanga sa aton pamulakan. Ikaw: mayad 
magsilhig kon nagatunod na ang adlaw kag wala sing katupong ang kainit 

sa Dadiangas ayhan dasig mauga ang tanan. Ang tanan sa Dadiangas. Ay, indi bala hapos 
sunugon ang mga tam-an ka uga? Kaina, ang imo mga lapak ginapanas ang mga nabilin

nga mga badlit sang pagsilhig sa duta. Sa tuman ka yab-ok nga duta. Ikaw: indi manami 
kon bag-o ang silhig bangud huyang pa. Ayhan, Iloy, sa imo ulihi nga adlaw,

gin-utdan mo dayon ang bag-o. Ikaw: wala na sing panahon agud maghulat
nga amat-amat magkarabali ang mga punta sa matag-adlaw nga pagpanilhig

sang mga dahon, bulak, kag sanga nga adlaw-adlaw nagakarahulog. Isa ka kamatuoran,
suno sa imo iloy: nagakaralaya ang mga tanom agud may ara kita silhigon kag sunugon

sa aton ulihi nga mga adlaw. Apang, Iloy, indi bala indi magkatulad ang duta
sa Iloilo sang imo iloy kag diri sa Dadiangas? Indi mahibaluan. Ang matuod lang:

Iloy, sa imo ulihi nga adlaw, gintilawan mo nga sunugon ang tanan 
bisan kinahanglan nga may mabilin agud may dulaon ang hangin sa kagab-ihon.

Wara nagainusara ang uran

maski usahay
hinay-hinay, paisa-isa magnaog,
o dili lang makit-an sa mga matang
pikot. Natabunan
sa kagal-uman isa ka hapon
ang bangka sa kabakhawan, ikog
ang bagrut nga sa sugod mas kusog
hasta nagbunok.
Sadto ko lang napamatian nga lain
ang kabug-at sa tagak
sa toldang atop sa tubig sa dagat
o sa mga tiil
nga daw damang sa pundok sa kadahunan.
Akon gintilawan nga ilubad
ang nabatyagan apan nalubag
ang dila. Kamatuorang dili mahangop 
ang tanan ug taod-taod magsugod mangitag
mga sisi ang mga inahan ug ilang bata
aron may matilawan ang dila
sa matag panyapon.

Ang ulahing saysay sa pagkawala

ni Lo Tasyo, gipugos niya ang mga anak ug apo nga mobalik og bukid. Siya, iniglugsong sa lungsod, ang bukid gihapon ang anaa sa hunahuna. Sumala sa mga kakita, kadlawon siya nihawa, dala ang binangon ug kalo, nisaka. Duha ka semana ayha nakabalik. Nibalik. Dili sama sa asawa nga gilabyog ang baroto gikan Iloilo padulong Cotabato. Si Lo Tasyo, tingali, usahay usa ka tiki sa lungsod, tabili sa bukid. Ako, sa usa ka higayong giila ang lasang, namalandong inigbundak sa ulan. Duha ka semana nga nipiyong. Inigmata, anaa na sa lungsod, gapamati sa mga ulahing saysay sa pagkawala.

Iti innak panagawid ket sinarabodak dagiti rupa 
ken lugar a nakairuaman—da nanang, 
tatang, lelang, lelong, gagayyem, ken kakabsat.

Ngem apay a sabalin? Saanen a kasla idi. 
Nagbaliw dagitay dalan, napukan dagidi kaykayo, 
baro ken balasangen dagiti ubbing.

Nagbaliwen ti rupa ni nanang, saanen a makakita 
a nasayaat da lelong ken lelang, manmanon 
ti gagayyem, ken dakkelen ni ading.

Sabalin—nagbaliwen.

Impagarupko nga iti panagsublik 
ket kasla latta idi—nga isu latta ti marikna ken makitak.
Dagiti nabatbati

A laglagip ket in-inutko nga inyukrad 
sak’ inwagsit. Ngem tapok ti rimmuar 
ken babassit a kuton ti nagkarkarayam.

Kunak no daydi innak panangidulin 
kadagitoy a laglagip ti mangiturong 
kaniak iti dalan a panagsubli.

Ngem daytoy ngata ti pamuspusan ti biag. 
Nga amin ket mabalin nga agbaliw, 
mapukaw, pumanaw, ken agsubli.

Ket uray no kasta, nagasatak unay iti amin 
a banag. Ket kamangko latta 
daytoy a lugar.

Taginayunek nga ingungoten dagitoy—
lagip, panagpanaw, panagbaliw, ken panagsubli.

At Iba Na

Isinalin ni JL Lazaga

Sa aking pag-uwi ay sinalubong ako ng mga mukha
at lugar na nakasanayan—sina nanay,
tatay, lola, lolo, mga kaibigan, at mga kapatid.

Ngunit bakit iba na? Hindi na gaya noon.
Nagbago ang mga daan, naputol na ang mga punongkahoy,
binata at dalaga na ang mga bata.

Nagbago na ang mukha ni nanay, hindi na nakakakita
nang mabuti sina lolo at lola, iilan na 
ang mga kaibigan, at malaki na si bunso. 

Iba na—nagbago na. 

Inakala kong sa aking pagbabalik 
ay gaya rin noon—na ganoon pa rin ang aking mararamdaman at makikita.
Ang naiwan

Na mga alaala ay unti-unti kong binuklat
saka ko iwinagwag. Ngunit alikabok ang lumabas
at maliliit na langgam ang kumaripas. 

Akala kong ang aking pagtatago 
sa mga alaalang ito ang magtuturo 
sa akin sa daan ng pagbabalik. 

Ngunit marahil ganito talaga ang buhay. 
Na lahat ay puwedeng magbago,
mawala, umalis, at bumalik. 

At magkaganoon man, napakapalad ko sa lahat
ng bagay. At kanlungan ko pa rin 
ang pook na ito. 

Pananatilihin kong pakamamahalin lahat ng ito—
alaala, pag-alis, pagbabago, at pagbabalik.

Patawarin ang albularyo,
            sabihin na baka ang
kanyang danas ay
            sapat na rason.

Patawarin ang anito,
            masdan ang kanyang
kayumangging balat
            na kawangis ng iyo.

Tignan ang kanyang
            pag-upo at tanungin
ang sarili kung
            nararapat siyang
            sambahin.

Patawarin ang dugo ng
            isang tupa, na natuyo
sa isang puting trapal.

Pagbigyan ang mga
            ngiping nangitim.
Pagbigyan ang
            mga kamay na
hindi makayakap.

Pagbigyan ang mga
            sundalong itinaas ang
kanilang mga baril
            tungo sa kulay-abong
            langit.

Pasensyahan ang mga taong
            tumingin pataas ng isang
beses at hindi na muli.

Pasensyahan ang tila
            pa-irap na paglaho ng
araw. Pasensyahan ang
            mga mata na anino lang
ang nakikita. Ang mga
            lalaking pinalilibutan ang
mga babae ng kanilang
            silweta.

Ipawalang-sala ang mga
            paang hindi nahugasan.
Ika nga nila na ang dumi ang
            nagsasabing nararapat
silang maging itim.

Ipawalang-sala ang mga
            katawang tinakpan.
Sabihin na ang hugis
            ng tela’y nilalantad
ang kamangmangan ng
            tauhan.

Ipawalang-sala ang
            mga birheng hindi
dumugo sa kanilang
            unang gabi.

Patawarin ang sarili; ang mga butas
            sa iyong mga palad. Ang mga
pagkakataong sinisilipan mo ito,
            para lang makita ang puting
mga mata ng isang bulag na
                                              ―bata.

adlaw 
tuna 
tawo 
lalaki 
babayi 
tatay 
nanay 
anak 
balay 
kinabuhi

karuyag. 
pag-istorya.

Waray World: Viewed from This Site

Translation of "Waray World: Kun Kikitaon Dinhi Hini nga Dapit"

sun 
earth 
human 
male 
female 
father 
mother 
children
home 
life

desire. 
tell me a story.

The Old Man’s Tale

At night, when almost everyone's asleep, the old 
man starts recounting his war tales.

His stories are nothing but a litany.
Long. Monotonous. Dull.                                                       
Everything that transpired more than half a century ago 
is still vivid in his mind, 
                        as vivid as the coruscating stars in the skies. 

According to him:

during the Japanese occupation he and other people 
from the Poblacion fled to seek refuge from expected atrocities. 
They found themselves building huts in upland areas, and 
they started raising goats and heirloom crops.

Kinakaw, katisa, katoka, et cetera.

A cataract has blurred his vision, but his memory is unclouded and 
                        faultless and faithful.

His stories are nothing but a litany.
Long. Monotonous. Dull.

But the old man shares his tales without a
trace of agony. He narrates his tales with a tinge of 
homesickness, for the old man’s wish in his 
youth was simple: 
                        that his yam may yield plump and dark
                       purple tubers.

Prayer

Last night, she mumbled a brief prayer.
Brief because her God hates verbose 
prayer. She prayed for abundance.
This morning, she woke up
to the early gossip of sparrows
perching on the neighbor's clothesline.
Outside, the coral vines are pregnant 
with umbels and umbels of salmon-pink 
flowers. The tambis fruits now wear bright 
red regalia. When night comes, she
is certain the bats will have their fill.
And the jackfruit, because it's overripe, 
bursts open on one side and gives 
birth to fleshy and juicy pulps. 
The sharp aroma of hierba buena
has found its way through the
wooden jalousies, marrying the burnt 
smell of sautéed garlic from the kitchen.
These are the initial answers to
her prayer.

There are no Filipinos in Mississippi

JACKSON AVENUE WEST

but when there are, we’re crowding
the sidewalk at the impossible intersection,
all six of us— well, the five of them

and the one of me, watching
from a hazy window of the Blue West
screeching to a stop. I know the cars here

are relentless and unyielding. The guts
of the pedestrian button spill out
from the pole. The five Filipinos

glance at each other, their faces
like my face searching, weeks before,
for a kind pair of eyes in the cold.

Their hands know there’s one way
to cross. They reach for each other’s
fingers, their wrists and sleeves,

readying to move as one. I watch them
flood the crosswalk, this impenetrable
body cresting to full speed.

There are no Filipinos in Mississippi

ASIAN FOODS MARKET & RESTAURANT, TUPELO

no one to buy the mango Magnolia ice cream for $14.99

no one to pause and complain, What? Isn’t this the Magnolia State?

no one to provide a price comparison to Seafood City or Manila Mart

no one to brainstorm what exactly the gold label claims to mean

no one to prop open the glass door and shiver beneath the weight

no one to contemplate the severity of third-degree freezer burn

no one to hover fingertips over the crystalized ice and press deep

no one who knows how the mangoes survive this lonely cold

There are no Filipinos in Mississippi

PRICE STREET & after Jericho Brown

so the man on the bus asks, Why’re you here?

            On the bus, with the man, I’m here,
            but my body lurches into the window.

A heavy boot hits the gas. The hard window
cradles my head. Outside, the branches tremble.

            The man cocks his head. My hands tremble.
            In the South, winter comes out of nowhere.

I know the South. The man comes out of nowhere,
salivating for the islands: Where were you born?

            Salivating for the islands, I wasn’t born
            anywhere too far from the magnolias.

All too far from the magnolias,
there are no Filipinos in Mississippi.

Nasisilayan kita sa lansangan 
malapit sa simbahan.
Isa kang mapangahas na kaluluwa, 
at sa pighati ay batikan.
Apat na dayukdok na mga anak 
sa iyong mga balikat nakabitin
habang paduhong-duhong ka sa daan 
naghahanap ng tinapay at tubig.

Minsan, ang mga Maya sa puno ay
narinig ang kalam ng inyong sikmura.
Lumipad sa iyong bumbunan at sabay tapon
ng balat ng prutas, nektar ng bulaklak 
o tangkay ng dahon o patay na insekto.
Abang na abang naman ang iyong bibig 
sa grasyang animo galing sa langit at 
pinaiigting ang iyong pananalig.

Sa nakakapasong hapon, ang iyong mga anak 
ay walang tigil ang hikbi dahil sa gutom.
Inilatag mo ang kinakalawang na lata na 
laman ang iyong puso, bato, dugo, at puri.
Ang ale na galing sa simbahan ay muntik na 
matalisod sa iyong mga binebenta.
Umiiling-iling at tahimik na naglimos 
ng bente pesos sa iyong lata.

Ngunit sa kalooban nya, nilapastangan ka 
ng mga mura at diring-diri sa iyong pagdarahop.
Ang hadas ng kanyang puso
hindi man naisalin sa kanyang dila ay 
nagsindi pa din ng apoy sa mga papel sa basurahan.
Nagliyab ang buong kalye pati ang katabing liwasan.
Papunta sana ako sa simbahan
ngunit sa nakikita ko ay mala-impyerno ang daan.

1. Sa Tagalog, buto ang salita para sa seed at bone. Sa huli, pareho silang nakabaon sa lupa, ngunit isa lang sa kanila ang tumutubo.

2. Ang kaluluwa ng mga tuyong bangkay ay nagsabi sa akin na ang mga pampulitikang pagpatay ay hindi lang nangyayari sa isang panahon. Pagkatapos sila ay sumingaw.

3. Sa bawat checkpoint na nadaanan ko, sinasabi ng mga opisyal ay wala daw digmaan at ang amoy ng pulbura sa hangin ay galing sa mga paputok para sa bagong taon.

4. "Wala akong alam dyan," ang sabi ng Heneral na nag-utos ng masaker sa dalawang dosenang lalaki, babae, at bata.

5. Sinabi ko sa kanya na ang dugo ng isang magsasaka ay natuyo sa ibabaw ng mga tuyong dahon. Natural na namamatay ang mga pananim sa panahong ito. Sinabi ko sa kanya na magdasal na sana ay dumating ang ulan.

6. Sa mga palayan, walang sapat na tubig, ngunit ang mga ahas ay hindi nagrereklamo.

7. May adik dati sa barangay ko na nagsasabing kaya niyang baguhin ang panahon sa pamamagitan ng pag-awit sa langit. Walang naniwala sa kanya noon. Matapos siyang barilin ng mga pulis, nakaranas ng tagtuyot ang probinsya namin sa buong taon.

8. Kapag may nangyaring trahedya sa pamilya, lumipad ako sa isang airport na ipinangalan kay Ninoy Aquino mula sa isang airport sa Houston na ipinangalan kay George H.W. Bush na humanga kay Marcos sa kanyang "pagsunod sa mga demokratikong prinsipyo at sa demokratikong proseso."

9. Pagkatapos kong mailibing at magbigay galang sa aking kamag-anak, pumunta ako sa ibang sementeryo.

10. Sinabi ko sa mga bagong hari at reyna at diyos ng bansa na makipagkita sa akin sa kamposanto, para masabi ko sa kanila, “Narito ang bagong lupain ng iyong kaharian. Itanim nyo ang mga buto. Magdasal kayo na dumating ang ulan."

Palagi akong namamatay nang maaga
sa mga dati kong buhay. Mula sa digmaang
walang katapusan—na ako’y muling sinisingil.
Kinukwenta ang mga kilometrong nilakad
bilang binatang manlalakbay sa anino ng Arayat.
Sinusukat ang mga minutong nanatiling tahimik,
bitbit ang umiiyak na sanggol na nakakabit pa
sa aking pusod, sa gitna ng pamomomba sa isang
bayan sa Panay. Tinitiis ang mga pasa’t pasong balat
na dumidikit sa sahig ng malamig na warehouse para
lamang makita muli ang aking nag-aalalang inay. Dinukot,
nahuli, nawawala ng 50 taon. Mula sa ama, sa anak,
at sa hindi nagpapalit na mukha ng diktadurya.
Palaging hindi nakapagpaalam nang maayos kahit kanino—
lalo na sa’yo. Pero sa kinaumagahan nitong aking bago
at murang buhay, sa kalagitnaan ng rally sa Mendiola,
sa init na nanatili sa aking katawan, kasama ang mga
manggagawa’t magsasaka, ako’y muling gigising—
pigtang-pigta sa pawis mula sa mga bangungot ng nakaraan.
Mula rito, malutong na liliyab ang aking takot at kaba sa oras
na ipakain ko ito sa apoy mula sa kanayunan. Aaralin ko muli
ang lipunan sa aking mga bagong mata at pupukawin
ang umiidlip na isipan. Tuntunin ang pugad natin
sa gubat—ang ating pagkikilos. Hahalikan
ang pinakabunganga ng batis. Titikman ang matamis
na lasa ng mga maliliit na tagumpay. Malinaw rito,
sa likod ng kasukalan, ang mga yapak ng aking
nakaraang diwa—ang pagkadalubhasa sa agos ng panahon
at buhay. Lalakbay ako na armado lamang ng mga titik
at salita hanggang ang mga mabubuo nitong kahulugan
ay magiging sa iyo.

 

-egory and then that fails too

-et resistance

-t action to reinstate themselves

-nerbell of the populace

-th

-rant disregard of one another

-er at their guardians

-sickness

-y

-ifiably mute

-le for the smokeshow

-nt hatemongers

-ipulation

-le with greed

-ization to turn a profit

-ological avoidance of truth

-ion

-hless optimism

-k impunity

-itarian

-heaval

-ance hostage

-hdrawal from truth

-enograft of anger on love

-terday is dead

-ith

 
an individual fails and the system becomes all

gone are those who beg

the ousted take cover

silence falls on the din

a sweet voice says give me your ear

or let’s display with pride this flag

look how even the children glow

feels like home

this kingdom wrought from iron

citizens devoted to becoming just

willing to be kind

opening the gates for the late

forgiveness a triumph of man

at last all have what all need

just enough blood for each organ

pursuing for oneself a path

from the individual’s unending quest

about who pushed the revolution into its rut

while those in power continue to see

with attentiveness so total

the only trajectory of society is up

the crowd holds vigil

the law flaunts its wit

the individual wears a prominent x

and finally says to stasis yes

the crisis reaching its zen

A Filipino in a Storm Surge

Palo, Leyte 2013

- zombied by an unmuzzled zephyr

- yanked and sank

- xanthic, asphyxiated

- Waray ako makabaro

- ventriloquizing valor

- Upstairs, now!

- the television, the dinner table, the toddler, taken

- salt in the sideways rain

- rhythmic wreckage

- quaking in black water

- praying a grip holds

- ontology obsolete

- Never before in history...

- the map remade in minutes

- loss

- kindness in chaos against kindness claimed by it

- Jesus Christ, it won’t end

- if indigenous, invisible

- helicopters having enough room for only foreigners

- gagging on glacier melt

- floodwater through the front door, dog frightened

- effluvium, expansive, inescapable

- dreaming of dryness for days to come

- the connotation of chiaroscuro in the clouds

- body as ballast on a floating bed

- another and another and another, in agony, alive

MacArthur Park, Palo, Leyte

Morning light breaks onto shore, onto monument.

Made of bronze, ten feet tall.

Might must mesmerize.

Memorial for a man my brother once named a shit of mine after: You flushed but it came back.

Maybe I’d flee too if I could. Show up in two years, stage a photoshoot, fabricate bravery.

Manufacture, by rewriting history, a new status quo.

Metonymy:

Murdered our colonizers in 1521; by 1977, built them a shrine.

Marcos, dedicated dictator, understood optics, polished up the park, renamed it after his wife.

Monstrous or motivating?

Mayor of the neighboring city, the dictator’s nephew, took me in after the storm. Hot showers, electricity, a strawberry shake. Outside, others gathered their dead.

More and more I fear my own silence. How much I enjoy it.

Made love to a fellow relief worker in a crowded evacuation center without making a sound.

Months later, hosted donors. Took their picture by the statues. Heroes, someone said.

Must I minimize an empire’s violence to ensure their dollars keep pouring in?

Misjudged my position as diplomat and discovered I was tour guide all along.

Muscle memory takes years to unlearn.

Mornings I’d look at the sea MacArthur emerged from and wonder if I could turn this failure at freedom into one more bloated corpse.

Marched right into the water fully dressed once. Measured its depth with my waist, neck, nose.

Masters disguised as saviors return over and over, like waves.

Move with their tide or swim for the shore.

Dear Exile,

I love the first
cold slap of water coming through
the pipes in winter, the cornhusk
smell of heat pressing down
on eyelids in summer; 

                     how windowless nights
speckle fields with faint 
yet persistent 
light—

If I gave up, 
if I stopped desiring
the ordinary things, ordinary 
rituals we hardly think about 
                      even as we do them—

Could I forget, completely?

		        Moths tuck themselves 
into drawers, where they 
work out their hidden
citzenships in scripts
of perforated silver.

Taut 
hammock threads 
loosen; day gives in to night,
		        and night again to day, 
 
Who was I before the earth
shook my world to pieces, before parts 
of barely formed history were buried 
along with beams of a house that no longer exists?

At the Chinese restaurant 
they served coffee or service tea 
		      in thick white cups, 
and old men in frayed sweaters 
hunched eternally over chessboards.

Roads wound through 
mountains but at a certain juncture, 
            one could glimpse the sea.

            Perhaps I am that house 
to which I can no longer return. Even now, 
more than just the stones are forgetting me.

Phenomenology of Return

Don’t we all wish to return,
to discover how infinity

reaches across the world in a shimmer
of overlapping circles, unfazed by obstacle?

It simply goes around each tree in the wood,
spreads a filmy veil over every house, falling-

down shed, office building, and church; the sign
above the 24-hour drugstore and pool hall; 

the alley where stray cats congregate,
giving rise to rumors about the most delicious 

steamed meat buns in the noodle shop next door.
In the story about a fish that grants a boon, 

the fisherman’s wife knows that the sweetest
meanings are always closest to the bone. 

She tells him to go back and ask a deeper
question, which sadly he interprets as merely 

a demand for more. Here she is, setting out to do
the hard work herself then— peeling back the body’s 

outer cover, waterproofing the heart, re-rigging
the wings. So much ceremony, in order to arrive 

at the spot where the water gushes without
measure, gives before one even thinks to ask.

Kasuy

Nag-aanlaw na kami. Nasa kalagitnaan ako ng istorya 
kung paano tinakot ang lalaking nagsamulto nang lumabas 
ka sa sugalan, sinabon ako dahil sabi mo’y nawalan 
ng pampaswerte at naisanla pati motor. Kapalarang simpakla 
ng kasuy. Binalasa ko ang langit kakahanap ng pingas, 
nakatuping pahina o ano mang palatandaan kung handa uling 
isugal ang puso pero wala. Patay ang mga tala. Ano ang aasahan 
ko sa iyo lalaking iniwan ng asawa dahil sugarol? Umupo ka 
sa tabi ko. Ipagpapatuloy sana ang naudlot na kuwento 
nang lumitaw ang mala-kasuy mong biloy na sa hinala ko’y 
nagpapakita lang kapag ako ang nasa iyong paligid. Gaya dati, 
naglakad tayo sa madilim na kalsadang niyuyupyupan ng kawayan. 
Wala ni singkong duling sa bulsa pero may nakabukol na kasuy 
sa harap. Para akong magkakabiloy sa isiping ako ang prinsesang 
walang mani pero patuloy mong pinapaupo sa basag na tasa. 
Hanggang isang bulalakaw ang pumunit sa lalamunan ng uhaw 
na langit. Pagpasok sa kuwarto, nadatnan natin ang bunso 
mong naghihilik sa kama mo, nakatulog kakahintay sa iyo.

Arko

Pagod nang manalamin ang lambong ng mga puting ulap 
sa rabaw ng sansinukob. Mahimbing ang pagkakapikit 
ng orisonte. Ang pagsalpok ng alon sa batuhan ay tila 
isang malayong panaginip. Muling naglakad ang ispiritu 
sa mukha ng karagatan. Hanggang isang anino ng munting 
ibon ang bumasag sa katahimikan ng tubig. Pagal na 
sa mahabang pag-iikot ang puting kalapati, humapon ito 
sa pasimano ng arko na may tangang dahon ng olibo sa tuka. 
Sa silangan sumasalubong ang bahaghari. Naka arko ang hugis, 
hindi tuwid. Patunay na bilog ang mundo. Sa dulo ng bahaghari 
ibinaon ng Maykapal ang tipan na hindi na muling lilipulin 
ang buhay. Makaraan pa ang ilang araw, sasadsad ang buhay 
sa tuktok ng Ararat, magkakaugat at muling yayabong. 

            "Ipisi! Ipisi! Inin ákon báso!
            Ayáw la pagpunu'á
            kay pagtútungkasón ko."

Tikangí na! Tikangí na an paghúbad,
tinalúnay nga súmat
bas' sábtan kon málubád.

Mangiló! Mangiló! Ha bút'ol nasángku!
Inin ím' tubá, sángkay,
kinámang gud la, anó?

Agidáw! Agidáw! Darús ka man ngáy'an!
Hílum, buótan't siyáhan,
Niyán, kóntra na tanán!

            "Ipisi! Ipisi! Inin ákon báso!
            Ayáw la pagpunu'á
            kay pagtútungkasón ko."
            Bángin ka sumíring nga hubóg na akó,
            maúli ha baláy
            akó madiskánso"

Nagagirinual duman
ang mga patak sang ulan
sa gikalawang nga atop
sang balay sang akon tiyo
galumbaanay ang mga ini
pasulod sa mga giha
nga gibuslot sang mga
lansang nga way ulo
gakamang sila pasulod
sa kisame kag ginasubay
ang gibilin nga panimalay
sang mga anay nga
nag-amat-amat ungkab
sang manogtumba
nga balay sang mal-am
makapautwas ang ga-
brown-brown nga tubig
kon ini na makagawas
sa nalumpag nga kisame
kag magtinulo sa 
nagtiripon nga mga 
uhong sa tapad sang
nagkaralat nga lumot
nga naghabol sa
ginaagnas nga lawas
ni Tatay Eddie

Papawakas ang buhay 
Ng palay na dating bulas, 
Naghihintay ang sanyutang daliri 
Sa gilid ng bilao, 
At napuksa na ng isang metrong panabas 
At galun-galong lason
Ang nagtatayugang talahib. 
Sa aking alaala, 
Hudyat ng aking pagdating 
Ang nalalapit na pagkalipol. 
Ayon sa albularyo, 
Ako ay isang anyo ng bugtong: 
Butil ng munggo, 
Nang nangalipad, 
Aba, buwan ay nabulag!
Paglaon, naging singpusok ako 
Ng di mabilang na makata: 
Tinangka at nagtagumpay akong agawin 
Ang nakaputong na korona 
Ng liwanag sa rabaw ng siyudad. 
Nagdiwang ang mga naupos 
Na posteng muhon ng aliw, libog, 
At sibilisasyon: makapagpapahinga 
Na sila, pansamantala. 
Pero batid kong di ko malulunasan 
Ang sumpa ng pagpapagal. 
Kailan pa naging bago 
Ang hinaing at dalangin sa bawat gabí
Ng mga gaya ni Lourdes? 
Ang anak ng lupa 
Ay di gaya sa tulog 
Na mantika, o sa malamig 
At makintab na pilak. 
May panganib ang kataimtiman ng dilim: 
Sumasalubong at sumasagupa sa kaluluwa 
Ang hagupit ng umuusig na pighati. 
Hanggang kailan?
Hanggang kailan?

Should I explode like a transformer, transduce spine into transmission lines, 
            humblebrag transgressions done against this transient home?
Should I transfigure into Voltes V, translocate limbs into transhuman shapes 
            mess with my gene’s transcription, transmute each organic
            molecule into transistors, translate violence into trances?
Should I transfuse gender into my veins, transplant trafficked organs, 
            show my solutions: transposition of derived formulas?
Should I perform an audit of transactions, ORs of all
            I’ve transported with these knees and joints through life’s transits?
Should I transcend before you into rapture, tear out what transfixes you—
            become translucent, or let light in completely, transparent?

Mahal, maningning ang London.  
Ang River Thames sa tapat ng Westminster Palace
ay tila kalangitan sa gabi – nagkikintaban,
animo’y pinilakang balahibo ng mahiwagang adarna.

Ang mga sinaunang gusali, kay tatayog, kay lalapad.
Mga arkitekturang ladrilyo ay mamula-mula
at malabnaw na gatas – singgara ng mga bulaklak 
na bato sa ilalim ng dagat ng San Juan.

Mahal, walang bitak ang mga daan ng London.  
Ang mga pulang bus ay kay kikinis ng takbo,
at ang bintana’y walang isang ukit ng alikabok,
sumasalamin sa mga bilugang ilaw ng mga gusali.

Ang labas ng Harrods na kumukupkop 
sa rebulto ni Princess Diana at Dodi 
na nagtatampisaw sa tansong agos
ay pagkarangya: saklob ng mga bumbilyang 

tila sansinukob na alitaptap – may mga bandera 
ng iba’t-ibang bansa, iniuugoy ng simoy 
ng nagtagpong Taglagas at Taglamig,
yaring simoy na tumutuyo sa gamot-pawis ko,

pinapalitan ng halimuyak ng matcha at sigarilyo,
at mga siksik na halakhak-kalye. Ngunit ang totoo, 
Mahal, madilim ang langit ng London. 
Malamang dahil makislap na ang lupa. Sabi ng iba,

walang panglaw ang ’di masisilaw ng London. 
Ngunit, nang tingalain ko ang Victoria Memorial, 
ay lumagpas ang aking tanaw sa ginintuang buka
ng mga pakpak-estatwa. Hinahanap ko ang liwanag

na tanglaw mo sa ating munting dampa – 
kung saan tayo nagbabangi ng mais
at namamapak ng mangga’t bagoong-isda –
iyong ating buwan na laging kinukubli 

ng mga ulap ng London.

Ya Gurut kan Albasu

Mari fukut ya lubban
nga balay, ngiyem tanakwan 
ta napanaw ya Vulan.
Gavva-gavvat nga nakkopan.

Alle nak pay nassussuk— 
Nakangisit ya futuk, 
awan gallit ya uluk,
ya baggik, dudut, ifuk.

Ju ya bilag kan aggig. 
Nalukag ngin, massirig. 
Ya pallehut, mellahig 
ngin. Alle makalasig

Ya agguyu na. Ngammin 
magguyu pay. Nabalin 
ya azzilam. Awan ngin 
ya dahun, nazza 
lammin.

Mak-cancion nak, paki-diyot kan albasu.

The Zebra Dove at Dawn

Translation of "Yra Gurut kan Albasu"

The lubban that is my home
is not a prison. Yet, it
feels different with the moon 
gone. Darkness, all of a sudden.

It seems that I, too, have been hiding—
My heart, black, I cannot see
the stripes that mark my body, 
my head, my tail, my feathers.

The sun has awakened now. 
There, from the edge, it
peeks. Everything can now be seen.
Its movement seems to infect

The rest. Everything else moves, 
too. The night has ended.
The gray has dispersed, so
the cold has also gone.

I sing to greet the dawn.

Kan Malangan

Maffut dambel, nekkahi ra. 
Marim alakan ya mabaw— 
napakaru kan ittera.

Alakan mu ya karne
senu makasinsim kan manteka 
ya bibig, masapinan ya sinay.

Palyanan mu, payyan mu peba 
ya pinggan, baka mofutan ka.
Aruwan mu ya manteka, ya sarsa,

Mantsan mu ya bibig, ya sinnun,
Se mamwan ya karuba nga nakakan ka. 
Mamutut ka. Alakan mu ya suput.

Marim mappasiran, napakaru mamba.
Ekspektan da ma, mantindyan da 
nga nabisinan tera.

Marim mappasiran. 
Ammu da nga so mataruk 
awan kanan teran.

At the Feast

Translation of "Kan Malangan"

The slow will lose, they said. 
Don’t bother with the rice— 
we have those in heaps.

Partake of the meat
that your lips might be greased,
your guts plied with something solid.

Make it quick, fill your plate 
or you might lose out.
Pour more of the oil, the sauce.

Stain your lips, your clothes,
so the neighbors know that you’ve eaten.
Pig out. Take the plastic bag—

Don’t be shy.
They know that by tomorrow 
we’ll have nothing more to eat.

Tabang mga langit, tabangi ninyo
ang tigulang nga nagpas-an ka binagtong
sa iya nga nagbugtot kag nagakudog nga likod.

Tabangi ninyo sya makatabok
sa malapad nga kalsada, sa highway 
nga kon sa diin ang mga salakyan nagalabay nga nagasutoy.

Tabangi ninyo sya makatabok
sa mga kurit nga puti, pakadto kay Pedxing
kay palubog na ang adlaw, paabot na ang ulan

para sya na man maakaplastar sang iya banig
kag sang iya nga mga binagtong
sa shed sa dalom sang masanag nga poste.

Alam ko na iyan
kahit mabibilang pa lamang
ang edad sa mga daliri
ng kamay.
Ang aking bag, halimbawa
na ilang taon nang hindi napapalitan.
(Pampito ako sa walo,
inyo na sigurong maiintindihan.)
Isang araw, pinagtangkaan kong
patayin ang pobreng bag.
Buong tiyagang hiniwa ang telang
malakatad ang dating sa mapurol
at nangangalawang na cutter.
Sa wakas, ibibili na ako ng
bagong bag!
May mga bagay na hindi namamatay—
nalaman ko ito nang makita
ang mga sulsi ng ina sa
pobreng bag.

Nasa pagkahimpil ang kalbaryo. Sabihin, ang daigdig: waring hindi kumikilos at pawang umuugong sa sarili nito. Kung paano ito umiikot at hindi papabago. Kung paanong sa pinakabalat nito, may mga batong hindi nababaligtad sa kabila ng pangangatal ng kinatitirikan ng mga ito. Ang mga batong sinasakluban ng kaligawan ng mga damo. At mula sa kasukalang ito, sabihin, isang dahon, sabihin, ang kanipisan ng dahong ito, sabihin, amorseko’t mga mumunting buto nito. Ang gayong pagyuko ng mga lunting ito sa hindi nakikita’t matukoy-tukoy. Ang katotohanan ng pagkilos ng mga bagay na ito mula kung saan mahihinuha ang isang kung anong puwersang tumatanggi na hindi mabigyan ng pansin. Iginigiit nitong mapagnilayan ang kaniyang sarili, tumatawag para man lamang mapansin—tumatawag parati ang hangin para ito man lamang ay mapansin. Itong napakahinay, bagaman ang sabihing nasa ibabaw ito ng mga damong-ligaw ay hindi rin ganoong tamang pagpapalagay: higit na angkop marahil ang sabihing ang hangin ay nasaanman, liban na lamang kung saan naroroon ang bagay-bagay, kung saan ito ay wala. Sa gayon, ito ang matatagpuan sa mga sulok na pinakakamunti-muntian, kung saan halos sinasaling na ng bato ang lupa, kung saan humihiwalay ang upak mula sa buko tuwing ang isang amorseko ay mapipitas, sadya man o hindi, mula sa dawag. At sa gayong pakikipagdaop nitong hangin sa kadawagan, ang palaisipan: kumikilos ba ang dawag o sadyang pinakikilos lamang—o ang gayon ngang pagdududang marapat lamang mabigkas, sa malaon na ring pagbabatay ng kasaysayan sa mga sandali ng paggalaw upang masabing may nangyayari sa bagay-bagay. Sapagkat sa katotohanan, kung ihahambing ang mga damong-ligaw sa mga bato’t sa daigdig na kinatitirikan ng mga ito, alinsunod na rin sa kanilang magkakatulad na wari hindi pagkilos, masusukat na nagdurusa rin lamang ang dawag hindi kaiba ng daigdig, ng mga bato: magnasa mang kumilos, mananatili pa rin ang lahat ng ito sa pagkahimpil, na kung saan naroon ang kalbaryo. Subalit hindi ba matatayang gayon din ang hangin, sa gana ng palagiang pagkilos nito; na hindi rin ba sa huli, maging ang unos, kung palaging magpapakaunos, ay hindi na rin mapakahuhulugan pang unos? Tulad ng liwanag, kung paano ito laging pumupuno: kung paanong para dito, isang malinaw na landas parati ang mula sa hangin tungo sa dawag, tungo sa mga bato, tungo sa daigdig na kinatitirikan ng mga bagay na ito. Kung paanong ang lahat ng ito, kung tutuusin, ay pawang usapin ng kinalaunan, na sa gana na rin ng bilis ng parehong liwanag, nangangahulugan samakatwid na ngayon. Kung gayon, kung hindi masasabing gumagalaw ang bato sapagkat parating nakahimpil, hindi rin ba gayon ang liwanag sa palagiang pagkasaanpaman nito? Sapagkat ang wari kawalang-himpil, sa huli, ay parehong pagkahimpil. Kung gayon, ano ang liwanag kung hindi rin ang hangin, ang dawag, ang bato, ang daigdig: tumbasan ng mga bagay na pare-parehong pagkahimpil, walang alinmang nakahihigit. Samakatwid, ang kalbaryo: sa kahimpilan, ang kasakitan, na higit pang totoo sa mga nagpapawari kilos samantalang tiyak din sa huli ang kahihiligang pagkahimpil. Kung paanong habang ang daigdig ay pasilangan, ang hangin ay maaari lamang sumalungat o umayon sa pagbaling na ito—at kung gayon, sa katunayan, wala rin talagang mangyayari: hindi ba’t gagalaw at gagalaw rin naman ang hangin, makita man ito o hindi? Ang kalbaryo, samakatwid, ang kawalang-silid para sa pagtanggi. Isang batong inihagis, titigil sa itaas sa halos hindi malilirip na sansaglit, at bababang muli. Ang gayong pagiging hindi maiiwasan nito, magnasa mang lumipad pasaanpamang ibang dako. O para sa mga naliligaw na damo: ang pumirme; sa hangin: ang tumigil; liwanag: bumaling papalayo mula sa mga bagay na nakatirik sa bukana ng dilim, kung hindi man maging katulad na ng dilim. Ang ubod samakatwid ng palaisipan sa lahat ng palaisipan: paano makatatakas ang mga bagay mula kalbaryo ng sariling pagkiling? Bagaman sa pagiging hindi pa rin nasasagot nito, kinalaunang nagiging palaisipan din ito tungkol sa parehong sarili nito: paano maiaadya ang parehong tanong mula sa pagiging hindi na tanong, gayong hindi masagot-sagot, animo bumabaling sa katulad na paghimpil, kung saan naroroon ang kalbaryo? Isang retorikang naggugumiit, isang walang kaibhang tinig, pawang pag-ugong, mga katulad na pag-uulit, nasang maidiin ang sarili, at iba pang katulad na mga wari pangyayaring hindi naman talaga mga pangyayari. Ano, kung gayon, sa mga susunod na sandali: marahil may bubulabog din sa katahimikan sapagkat, sabihin, kinalaunan, kung saan, may isang paa lamang ang maiaangat mula sa balat ng lupa, kung para din lamang maitapak dito muli. Kaluskos sa mga damo, hangin sa pagitan ng mga daliri, sa liwanag pagbabanlawin: noon din samakatwid ang paninibago ng mundong kinatitirikan ng bagay-bagay—ang gayon ngang pangyayari sa wakas, bagaman bago ito dumating, ang lahat ng pagkukuro hinggil sa nasabing sandali, ang tulang ito, ang pinakatulang ito, ay mananatili munang isang pagkahimpil, na hindi rin ba ang parehong hangin, parehong damong lunti, mga bato, ang daigdig. Walang nakahihigit.

Inheritance

His mom called, asking
about his endoscopy this morning. 
The doctors found some sort 
of fungus in his esophagus. 
No polyps in the large intestine, 
like two dozens of siamesed chorizos
in the photo. Nothing threatening,
he reported. She survived three, 
her innards getting shorter each time. 
She got it from her father, he from his, 
this unwelcome guest that consumes
everything if left undetected. He could 
tell she felt thankful and terrible 
about the news, of this inheritance 
she had no control over, of him
undergoing the procedure every
other year. I thought of my own 
mother who handed me something
as well. Invisible. Heavy. And sharp 
enough to cut us through apart.

Visa Interview

 
I would 
not 

reply 

the consulate’s question 
with a canned answer,
brined in my brown tongue 
for months, by Kalawisan,
in the confines of my tiny room.


I would 
not 

say 

I am pursuing my studies 
with a blocked account of 10000 euros, 
to cover all expenses in a year, 
an amount that could be stretched 
for years on this side of the world.

Yes,
I am 

coming back to my desolate country,
among saltwater and dead bodies, 
where I belong. 

I would
tell him
the summer air 
was thick with the rancid 
smell of rotten tilapia. 
I would tell him, 
I am going to his country 

To fuck and 
to be fucked.

Foundation Day

Our history pried open by men cassocked, white, sweaty
                        and our daughter, days-dead, returned to us
            as herself: as this story made us for them 
true, we lay it into cobblestone and mortar. 
                        When the quake spared only the belfry 
            we rebuilt in each other the story instead:
this town was founded on good. Told by the great story
                        to endure with no end goodness
            we wound around the streets the marble and gilt 
blessing of the child savior, we dressed 
                        the patron saint of disappointing progeny
            in a robe worth more than our bodies
our devotion made us name our streets after 
                        the story’s authors and favorite virtues. 
            Our days they say were slow and irreparable
a fact of the town never escaping its fate as town. 
                        When our pink-faced masters severed the heathen 
            hands of our rebel, who while uttering a war cry 
raised the bishop’s staff, the story appeased us 
                        into shame, our shame cracking into malice 
            mildewed church pews of too many storms, his screams
of agony giving us our wrath—our wrath a fact we own
                        a pact through which we could
            retrieve ourselves. Intimately we know who we are 
to our enemy, and so hide every truer version of us 
                        in us. Because our story is their dire parable
            our birth is a lesson we keep sinning into 
and out of. Because withheld from us is 
                        their salvation, to this day we’d people their church: 
            though we vowed, once, to repay them their share 
of our dead—sepulchral town, the light 
                        invading our windows is cobwebbed light
            the air is musty and gathers about our feet 
like dust—we will carry our history the way time wears out 
                        our grudges, time will have us 
            forget which hatreds to celebrate, whom 
outside ourselves to hate:

Dramaticule: The Townsfolk

THE OLD PROPHET, takes on the appearance of the first prophet of the dead century.
CHORUS, of varying ages, clothes suggesting an imperviousness to excess.

CURTAIN

CHORAGOS

Sometimes we take a tricycle around town just to be able to do something. From end to end, the town is twenty-seven minutes. We get to plots of land, emptied of crops in the summer, then we get to the sea. Within the borders of our safety the humid evening settles, punctual and laden with the same claims.

CHORUS

We believe we shall see the good things of the lord in the land of the living.

CHORAGOS

The birthplace of the dictator is farther north. This is no longer the port through which gold is trafficked. We grow our tobacco, so does every other town near us. A cinema right in the middle of town. When we lie we are optimistic. Rocking back and forth between one month and the next is a good movie in which things happen. In the movie, the faithful see an eclipse. This means everything. We’ve had our share of eclipses, two this decade. But that’s how far we can make our lives worth more than what they are. We don’t hate ourselves; those who don’t particularly think of us we envy.

CHORUS 1

We believe we shall see the good things of the lord in the land of the living.

CHORUS 2

We are bored but believe we shall see the good things of the lord in the land of the bored.

CHORAGOS

Meanwhile we’ve been clearing our throats, we cover our napes with towels, covet our neighbors’ spouses, at some point begin to overlook the sky turning orange and indigo at sunset, meddle in our children’s intramurals. Our children every night peep into the only house with a color television. Throughout the day we gnaw at random things about one another, among ourselves we talk. Though we say we forget—

CHORUS 1

We believe we shall see the good things of the lord in the land of the living.

CHORUS 2

We are bored but believe we shall see the good things of the lord in the land of the bored.

CHORAGOS

We remember, we tally sins against us. The problem is history, measured in grand events: the only other way we know time as, apart from the unendurable everyday. We look at one another and the stories we share are those we can’t transcend. Must our happiness depend on how keenly we imagine what isn’t made known to us? We don’t and can say we’ve been happy.

CHORUS 1

We believe we shall see the good things of the lord in the land of the living.

CHORUS 2

We are bored but believe we shall see the good things of the lord in the land of the bored.

CHORAGOS

We were teenagers who would stay at the plaza, risking curfew, devising schemes to overthrow the government. Because desires rarely define our choices, versions of us have gotten married, worked the land, raised teenagers who in secret thrived on disavowing us, what we stood for. The lucky ones work abroad and now have cement houses with a second floor.

CHORUS

We are bored but believe we shall bore the bored things of the lord in the boredom of the bored.

CHORAGOS

We want a future, we wish for tools to measure it better. We invent names for the various blights on tobacco leaves to pass the decades, according to degrees of brownness and horror. Mornings when we wash our faces free of our own skin, we’re still our skin.

CHORUS

We are bored but bored we shall bore the bored things of the bored lord in the boredom of the bored.

CURTAIN

STAGE
Tent lit with a fluorescent lamp. A casket in the middle, the foreign anthropologist as THE OLD PROPHET inside, white anthuriums donated by barangay officials. Or the old prophet can be THE OLD PROPHET. Or someone we’ve all heard of who deserves it.

CHORAGOS
Nondescript, gaze averted from the audience throughout the entire performance, given that it’s not their job just yet to perform for you, though you can tell who they are, those most attentive to the speeches of the dead.

CHORUS
Everyone in town except those to whom the statements of the CHORAGOS do not apply. Divides into two uneven groups at some point in the dramaticule. Once the CHORUS is reunited toward the end, they begin to talk over the CHORAGOS and repeat their line without interruption.

TOWN
Nearly resembling this town is a dramaticule town.

EVENING
You feel it deepening by the sound of crickets, motorcycles revving in the distance.

A Wall of Trees Conceals Our Town from Another

Despite night with its unsecret riots, any one of us opening a door 
means it’s the same morning. Calves already grazing on lots 
beside our unnumbered houses. Dirt roads away, waves 
not yet wild-hooved. All elements tug us down into place. 

Morning with its flat honesties. Methodical 
as someone whose life is beyond repair, morning bridles
evening’s dreams, tethers the obedient human, their trained canter. 

The world’s troubles at once unimaginable and irrevocably
here. Eldest daughter told not to sweep the floor
youngest siblings dunking funeral biscuits into coffee. 
We shuffle closer to the casket, and the face we see is

the face we wear every morning. Among ourselves we are 
not unknowable, not irreplaceable, our plot assailable
and weed-choked. Idle minutes while waiting for the priest
someone cracking a joke at the expense of our time left 

on earth. The insistent rhymes of our language, the stutter 
of a palsied mother. Though we’ve obeyed, we obey
and scheme, our schemes borrowed from news of cousins abroad

claims about our gods. Meanwhile: harvest, fish to dry, our teachers 
walking to school, mornings of Nutribun. Some months
fields pillaged by winds, our mammals sequestered by the sea. 
God taketh. We hunger and make do. God taketh. 

Spindly limbs of summer trees, nothing more erratic than clouds
nights with our rolled cigarettes. We power through tragedies 
through ballads, tragedies are our tells. We anticipate

the envy-haze static of television, the riskless terrors of AM radio. 
Thwacks of sex, blanket muting our torsos, sweat, beside us our children 
dormant, we’ve gentled other urges. We continue our lives as if

soles of our feet rot-cracked and thick as years, they’re the life
we should’ve lived, perfectly, our town’s made of how we give.

Author's Note

These poems belong to a sequence tethered to the alleged Marian apparitions which occurred in the town of Agoo, La Union in 1993, as witnessed by Judiel Angelle Nieva, a trans woman. The project is preoccupied with forming a simulacrum of the aggregated consciousness of the town: the poems, assuming various forms, display the evolution and diffusion of the plural first-person pronoun, morphing based on provisional instances of solidarity born of oppression and belief, class resentment, and a keen investment and sense of complicity in the entire devotional extravaganza. All three poems contain passages from Florent Joseph Sals’s The History of Agoo. Grateful acknowledgments too to the following authors, whose works I drew from: H. Otley Beyer; Emma Helen Blair and James Alexander Robertson; Edmond Jabès, translated by Rosmarie Waldrop; and Shaun Prescott.

after Jeremias Elizalde Navarro: pen and ink on paper: 1973: graphite and inkwash on illustration board: 1973

I.
The white arrives without warning
gripped between two closed fists.
The weight between your shoulders
is as heavy as a secret heard
by a torn ear in the garden.
Footmen follow you to town,
your spoor of fresh bread calls them
like lightning seducing men 
into mountains. Since you were taken,
cosmos closed, grass stayed still
like shut doors. Your quiet sends
in the people a shudder of blue.
The silence of the world ends
at the new true of you.

II.
An anticipation of dawn comes
and falls through the holes on your hands. 
At the parting of knees, light seeps through,
a feather of truth is swallowed
in a puddle of tongues.
By the countryside, wives 
play old chords, the no trace of you
sends a hurricane of girls to fill pails 
off lakes. In your coming,
sampaguitas bloom, boughs sway
like wide curtains. Your liveness stains
our cheeks with a streak of burgundy.
The chorus of salvation begins
with the falseness in me.

Nangka

Inig ka hinog sa nangka
mokuyanap ang alimyon niini sa kabalayan
diin tilawan siya sa libak sa mga silingan
'Humotang hinog, uy!'
'Tam-isog baho, da!'
'Dagko tingali rog lusok!'
Way tibak nga mogitli sa bugkos nga sako.
Lunhaw ug way tatsa ang panit
nga maoy mopilit nga tagok sa utok.
Dunay wala nila masayri:
may awom nga gidak-on sa tibak
nga kon batakon
manggawas ang liboan ka mga
ulod sa nangka sa among kagawad nga silingan.

Parola

Matag adlaw kong
Maghuwat sa kahaponon
dinhi sa parola uban 
sa mga gilumotang lingkoranan

Maglantaw
sa mga nibiya
nga barko. Mamog-at
og samot ang lawas
sama sa mga lusayng

kapila na biya-i
sa kahunason
nga pabiling 
naggakos sa mga bato.

Galurat kanunay ang mata
Sa lumban sa mga tunob
nga nagkulit
Og lawom nga samad

sa hunasan
Samtang namati sa pagkanaas 
Sa mga balod nga kanunayng
ibanlas sa nagtukaw nga parola

Subject A

There may be stories I can share
though I choose not to – oh no, I can’t tell you 
how I had life back and forth 
Philippines or America as if I had wings 
covering my children I made 
sure had degrees to get 
them through life – can’t
tell you how my emotions after my eldest 
moved out irritated at my
existence and chose marriage 
I was a lioness deserted
by her already grown young 
for another pack – can’t show
you how I carried a bag or suitcase
with their pictures so I can be
brave everyday – can’t
even narrate how me 
and my husband laughed
as our faces were captured 
with Disneyland being 
the backdrop of our snow-colored
hairs – can’t fathom how 
he smiled when our granddaughter
appeared in the webcam 
and said she wanted to see 
us in person – can’t tell her
that wasn’t possible for her 
own grandfather to make it back
without carrying his ashes in an urn 
as if it was just another balikbayan
box filled with spam and Libby’s we sent 
in the middle of summer – how heartbroken 
our grandchildren after he turned  
into ashes contained in an urn – in Taguig
I imagine the days I can’t say anything 
when they look for him – can’t form
any words on how complicated to see 
him go – need to accept this world
we travel all over - no, they’ll never know 
I struggle to fit and explain all of these 
details into one.

Remember

On an afternoon too hazy, my granddaughter brandished
a magnifying glass in search of gold, whereas my daughter 

wailed like an infant abandoned in the house. She stood
there, wide-eyed, sullen, and bewildered – how her own 

daughter dealt with each blow of her hand, slipper, buckle, 
and hanger. A distance so sudden emerged between them, 

she almost witnessed the splitting of the land into islands 
estranged, far flung, or unnavigated. When I reminded her 

to be strong after her love disappeared, I didn’t mean 
to take it through each slap, punch, or tight pull of her 

daughter’s arms and hair. Her tears seemed unending with
her body shivering with questions of redemption. How 

could I not absolve her again? Outside, my granddaughter 
looks happier I swear I saw the sun erase her bruises how 

God moved His hand to wake the earth right after wildfire. 

Wala namang papalakpak
kung sabihin mong natapos mo nang tupiin
sa wakas ang mga nilabhang ilang araw nang tuyo
sa sampayan. Wala ring huni ang pagtutupi:
ang marahang paglapag ng bawat suot
sa ibabaw ng isa pa'y isang tahimik 
na pagtatagpi. Ang bawat retaso, 
bawat yugto nitong nag-iisang buhay mo,
halos napakadaling isuko sa kawalang-
kibo. Ngunit, sapagkat hindi nga sine ang buhay,
at sa labas marahil ay tumatarak ang punyal
sa balat, pumupunit sa ugat, 
kaya mas kailangang patugtugin
ang dramatikong soundtrack kahit na
ang gagawin mo lang naman ay kumagat
sa isa pang piraso ng tsokolate. Sa ngayon, 
hinahayaan mong magtagumpay
ang buhay. Isa rin itong uri
ng pagwawagi.

Nagiging karaniwan kahit ang pinakakarumaldumal na pangyayari kung nasasaksihan mo ito araw-araw. Halimbawa: Ang ritwal ng Manlalakbay. Huhugutin niya ang espada habang umiikli ang aming distansiya, at pagtungtong niya sa tulay, tititigan niya lang ako nang isang beses bago iwasiwas ang sandata sa mga kalapati sa aking paanan. Walang-kurap kong tinatanggap ang biyak nilang dibdib, ang laslas na mga leeg, ang mga balahibong tigmak sa dugo, na (sa bilis ng pagkakasilid sa kung saang minahikang supot o bayong, ay) hindi na dadanak sa lupa. Sige, sabihin nating sa unang sampung beses ay biningi ko ang sarili sa pagtaghoy sa ginagawa niya, ngunit mukha bang gagawin ko iyon habang buhay? Hindi. Dahil una, napapalitan din araw-araw ang mga alaga kong kalapati, at singwangis din ng lahat ng kinatay Niya. Pangalawa, sabi ng ina-inahan ko, basta tratuhin ko sila nang mabuti, kahit anong anyo pa sila bumalik sa mundo ay makikilala ako ng mga kaluluwa nila. At pangatlo, hindi na ako batang pag-iyak lang lagi ang nakikitang solusyon sa lahat.

Kaya sino sila para itakda ang dapat at di ko dapat malaman? Halimbawa: Ang ama kong matagal nang patay. Aanhin ko ang salitang aksidente bilang paliwanag? Wala bang magsasabi kung saang parte ng katawan siya nabiyak at dumugo, kung tinatawag niya ba ako habang nalalaslasan siya ng hininga? Hindi ako pinatutulog ng napakaraming posibilidad. Sa katirikan ng araw-araw, pagkatapos kong tumango sa Manlalakbay, iniisa-isa ko ang pagpanaw ng kislap sa mata ng bawat kalapating ginigilitan ang leeg, at ikinatatakot ang hindi na nila pagbalik kinabukasan.

I could say mask: memory
and then imagine that you would
understand what I wanted to say

or that I returned to the hotel I had stayed in
but watched it from the scene I had once
watched from the window, that once,
and imagined I could still wave, get out,
or stay in, or hello, that easy narrative
of loss and return; that differently
that was no difficulty I could say: I was in grief.

And if others imagine this hidden
under watch the world, it was instead
the world that was gone from me,
as in childhood a feeling first
before that fact touch,
the outside only to the extent that it was
familiar to what was in, meaning it found the shape
of longing, what was no longer there,
and if this doesn’t match your childhood
then I was not that kind of child.

Pilgrimage

All night we trudged past old towns
naming the mysteries of your childhood.
Like beads to an old prayer, our rhythmless feet, 
tugging litany into litany, one glory strung
into the next. Great eye of the moon unobstructed
above us, dear black sky opening
and opening: I attempt to match your pace
beside you like the rest of your devoted city,
hungering forward, longing to taste
what trickles down into that quiet space
this fevered hurry hollows out. Is this faith?
I watch the branches of trees bending out
over the horizon. In this restless light,
what can they reach with such longing for?
What angel off the edge of this edgeless 
dark won’t descend to hold them 
down? Beyond breaking? You know better 
than I. Who knows anymore what we are
passing through, for what the passage itself
requires that we become avenues? Our Lord
scourged. Our Lord we scourge, too, though
we love him, and because we love him,
we long to touch his body mangled
before us, slip our lives into the abyss
of his hands. He holds them up to all 
our languishing mouths, oh morseled flesh, oh 
makeshift country, oh hurrying world we know
not the threshold to. Still we hurry. So even you
begin to hurry, you shuttle me through the din.
From above, how must this convergence begin
to appear: this pilgrimage of ghosts, now 
approaching, the moon held above us, the host 
now transfigured, this rounding, this fullness, now
swelling and pulling us up with such hunger I wonder
if I could reach out myself past the brink
of my hands. Break it in half.

Before You Go

I have a poet friend who never asks
for me to write him a poem. 

Even if he’s read every verse
I send him, looks up
the references to mythology I keep
littering into the metaphors.

He holds my hand through the messes
of heartbreak, all the unmoving
desires they mystify and obscure 

as they clamber onto the page,
as they clamber into life

like the bodies of believers
being resurrected at the end
of time. At the end

of his life I wonder
if he’ll know what he never asks
he has already been

living. Look
at the light streaming in
from the canopy. Our days

together we never wrote
perhaps knowing even the myths
must envy the mundane miracles

they are trying to tell.
Here. Can you tell

in this warm afternoon,
as we pace through the heart
of the old city—

searching the Sunday market for stews
and spiced meats
we will assemble into
a feast in the quiet room—

what immortality is
glazing our bodies 
with a gentle sheen 

not even a poem 
can begin 

to keep alive?

Nahulog ang oras sa bangin tulad ng saranggola kong puti. 
Hindi ko na muli pang mababawi, Umupo na lang ako sa gilid at nag-isip. 
Ang oras ay para sa pagmamasid. O pagpikit. Ano bang dapat 
Kong maging? Sabi ng magulang ko: Abogado 
Na kasal sa isang manedyer. Sabi ng bangin: Waa... laa...kaang 
Maa...raa...raa...tiiing. Ngunit may mga sandali ring tahimik ang lahat. 
Hanggang isang araw, may mga pares ng pakpak ang bumungad 
At nagpalutang-lutang sa aking harap. Tanging mga pakpak 
At walang katawan. Maliliit subalit humahangos sa liwanag 
Ang pagkasarikulay. Sigurado ako: hindi na ako patatahimikin 
Ng kanilang pagkampay. Tila muli’t muli silang sumusuot sa aking kaliwang tainga 
Upang tumakas din pagkaraan sa kabila. Matutulad ako sa saranggola 
Sa pag-ikot at pag-alagwa sa paghahabol sa kanila patawid sa mga ibayo 
At mas matatarik na bangin. Ganito ko malalanghap 
Ang hininga ng araw ─ sa pagpapaimbulog sa alanganin.

Mga Patay na Hayop

Sa aking ruta, ilang patay na hayop na
ang aking nadaanan: palaka, pusa,
kung aso man ay may katabing bubog
o buwal na puno o nakatirik na kandila
makailan pang hakbang. Saan sila
napupunta, silang walang muwang
sa kamatayan? Nakapinta ang dugo
sa kurbada. Ang maliliit na mga daliri
at bituka, ang katawan na mabibigo
maging ang kontorsyonista.
Kung makata siguro ang nakasagasa,
bababain niya at dadanasin ang sugat.
Ramdam niya ang lagutok ng mga buto,
ang pag-alagwa ng bituka katulad
ng mga gabing nilango siya ng alak
at wala pa ring maisulat. Ang bigat
ng gulong sa katawan sa bawat pag-usad.
Matutunghayan pagkatapos ang makata
sa mga liham at hardin ni Roethke
habang hinahanap ang sarili. Pagkatapos,
ang usisa: Saan sila napupunta?
Nakalatag ang putim-puting papel
sa makinilya. Nakahanda ang scalpel
sa utak bago simulan ang otopsiya:
Nasaan ka? Nasaan ka?

Myopia

Maagang-maaga, nagtimpla
ako ng kape pagkabangon.

Lango pa rin ako sa huling
panaginip. Hindi ko na maalala
ang mukha ng Tatay.
Ganito yata kapag
kailangang kumalimot.

Umusbong ang araw
sa aking tasa: maliwanag
ngunit di nakakasilaw,
wari’y aparisyon.

Humigop ako at nilamon ito.
Pakiramdam ko’y kakayanin ko
ang buong daigdig.

Morning

            ‘Buy an alarm clock with a crowing rooster for only 100 pounds.’
            —The Leisure Circle, London Christmas Collection

But in my faraway country
We don’t need to wind up
A clock
To wake us up
From the depths of sleep.

The crowing of the rooster
Is enough, its chest
Thrust out, flapping
Its wings in a blur
Of rainbows.

Then comes the smoke rising
From the burning pile of leaves
My grandmother had swept
(The leaves had fallen in the night),
Now forming grey maps

Lost amongst the branches and twigs.
The air would fill
With the smell of frying garlic
Mixed with salt and rice,
And then the smell of small fish

That I like fried to a crisp.
In my faraway country,
The crowing of a rooster
And the smell of breakfast 
Are enough to wake us up

From our arctic dreams.
 
 
Insular Cold Storage and Ice Plant
(Built in 1898)
A nothingness like that of a ruined
Garden drifts in the wind
As my car goes down Quezon Bridge.

The old building the colour of faded roses
Is gone. I thought I could still hear
The revolutionaries’ voices 

When it was just being built,
The guns of war that it survived,
Even the many stories told

By the Pasig River meandering beside it. 
While my car speeds down this old
Bridge, in an afternoon that desperately

Just wants to rest, I feel as if a most
Familiar molar had been pulled.
 
 
Bats on Boracay Island
The drilling of their machines
Undoes me.

It wakes me from my sleep when,
In tensile grace, my feet cling

To strongest twig
And I rest on a soft bed

Of sea-scented air.
But the sound of their hammering,

Constant as blasts of light,
Shatters the sheen of silence.

Is the fate of my batwing black
About to turn white

Like the corals
Now dead under the sea?

Muling aakit ng babala ang mga araw—
magiging mabigat ang mga susunod na buwan
pagkat lumalamig at kailangan mong lagi’t laging
makipagtalik sa iyong hanapbuhay.
Kahit tiyak na hindi mo ito iniibig.
              
Mamamalayan mo na lang,
buntis na ang iyong mga bulsa.
Kapag nariyan na’y magiging maselan
ang iyong kondisyon—
mabigat ngunit hindi maaaring ilaglag.
Umaasa ang mga inaanak.
 
At dadating ang itinakdang sandali.
Hayaan ang iyong mga bulsang umire nang umire.
Masakit at sisigaw ang iyong loob ng “Tama na!”
hanggang mawalan ka ng malay,
bumalik sa ulirat, at mapangiti ng alaalang 
kaparehas ni Kristo ang kaarawan
ng mga ipinanganak.

Spring 2020

A bright blue sky mocks us      There are birds where there were once planes
      My father washes his hands      sings “Happy Birthday”
My mother paces with prayer      We talk more
      than before      We sit at the dinner table like we used to
when I was a kid      synced up hunger      I peel clementines 
      by the window      watch my parents patch the lawn grass      

How do you say I love you in Tagalog      How do you say it casually
      My father strips his scrubs in the garage every night      sleeps in the guest room
My mother leaves the mail out in the sun for hours      mutes the news
      There are eight inches between the back of my father’s ears      I gauge
how many chains and single crochets it takes      to ease the discomfort      
      I sew buttons on each end      for his N95 to loop around

A screen becomes a happy hour      I read dog-earred excerpts
      hoping someone in the house overhears      My mother doesn’t know
what the Confederate statues mean      My father says he’s had bad experiences
      with Black people      says D, my best friend, is the nicest of her kind
I want to argue      The starting words trapped in an air pocket      bubbling in my mouth
      I know the other side of the conversation      I hold back

How do you say I love you as a mirror      to someone else’s love
      How do you untangle the strings      Every ache can be relieved
with a smear of vapor rub      Every sickness chewed out with ginger
      Our kitchen was once filled with aunties      squeezing calamansi
into jars and containers      Now my mother takes pictures of her daily cooking      
       asks me which pictures look best      shares the recipes online                

When my parents go on walks      I lock the door behind them
      stretch myself on the floor      move my body without their stare
I am not the shape of their dreams      they tell me in their forgetfulness
      When they say I should pray      I fold my hands like a coward
and confront them in the ether      As a kid I traced invisible messages 
      on bathroom tiles      The stillness stings the same 
      
How do you say I love you      outside the body of a greeting card
      How do I stop counting the days      My parents believe
care is a silent scrutiny      They look at me closely and I shrink
      then soften to my father’s dark circles      my mother’s graying hair     
I’ve been awake past bedtime for years      waiting for the hallway lights 
      to come on after a long day      so I can whisper “Goodnight”

apat ka binalaybay sa baraha

Alas

Kon tinutuyo mo nga matul-id  
ang dagway sang Dios Makaako,  
sa paghiram sang santo rosaryo 
indi ako magpasalig. Ilabi na gid  
sa pagluhod-luhod sa mayami 
nga salog sang hulot pangadian ukon  
sa paghimutad sa pinanid sang balaan  
nga kasulatan. Sa pagbinag-binag, 
usoya ang dalan padulong sa lamatyan.  
Kag didto maglingkod sa kanto sang latuk  
nga pusoyan. Balasaha, itagtag, pintaha,  
ang baraha. Kag sa mation-tion samtang  
nagakalaging imo mamulalongan: 
Alas ang Ginoo nga ginatuohan.  

Labaw sa gahum sang korona apang 
nahamtang sa ubos sang pinakakubos. 
Ang una nga amo man ulihi,  
ang sugod nga paghinapos.

Isipay Buho

Kay nagdiga. 
            Kay nagbátò. 

Nag-isipay. 
Isa-gatos ang búhò. 

Isa, duha, tatlo, 
            apat, lima, anum, pito… 

Apang wala sang namayad. 
Ang siyete siyentos namano. 

Kay liwat nga nag-isip 
nga ang baraha nagakulob: 

Isa, duha, tatlo,  
            apat, lima, anum, pito… 

Ang buho  
sa lawas sang namago nga nagtinguha  
malagyo.

Solitaryo

Balasaha ika-pito, 
Agud ang baraha 
Masamo maayo. 

Dayon ihutik sa hangin 
Ang imo ginapangabay 
Ang imo petisyon, tinutuyo. 

Ikatad ang baraha, 
Pito ka kubay sa lamesa 
Kag magsugod tagtag 

Sántò sa tudlo 
Sang mga mal-am. 
Padayon tubtub  

Mabahin-bahin mo  
Ang mga duag kag bulak, 
Hari gikan alas. 

Makamutik ang baraha 
Kon ginadaya, gani 
Kon indi makalampuwas, 

Ginhawa, himusa kag  
Magbalasa antes 
Magsugod liwan. 

Kay indi pagsalig 
Sa buenas ukon malas, 
Kondi pagpadayon, 

Pagpadayon, 
Ang kinaadman  
Nga sa aton ginaaman.

Pagsulondan sa Pagbangka

Una, pito ka sulit
Ang id-id nga balasa. 

Ikaduha, magpanagtagtag 
Sa imo pirme una. 

Ikatlo, paulihi kalaging,  
Pakulba ang imo baraha.

Ikaapat, inanay 
Kon magpinta. 

Ikaanum, magtuki  
Sang bahig indi paggulpiha. 

Ikapito, tuluka ang lungon. 
Angay sang kamatayon, 

Walay ginatuman 
Nga pagsulondan 

Ang baraha.

Oplan Triolet

We punish the act and bodies will pay.
Bodies remember what minds forget.

What were you doing? Weigh what you say.
We punish the act. Somebody must pay.

Bodies of vagrants, children, strays.
Bullets feel neither remorse nor regret.

Refurbish your facts. Bureaus will pay.
Bodies remember. Minds will forget.

On most days, nothing

On most days, nothing.
Nothing words can do.

Today, terror. Tomorrow,
new storms to sorrow into.

The night siren lowed. We stood
on our roofs, fed our words to the flood.

Mud recedes.
Seeds bloom into weeds.

Need-nourished greed breaks open
the pavement. Uncemented green

shoots past fear. Flower
us open, rain, take our death hour.

Agmi la inekas may mais ya impaagew mid kalsada
ta kien
tayaketek la tan nitan lay mabalasubos ya uran
ta kien
wala kuno amoy super typhoon
tan kien
diya ondulan so mata to naani nu labi.

Anggapo met so anggan kariton min panginan
ta kien
aderal la may kuliglig ya babayesen mid si Marlon
tan kien
anggapoy ibayar mid nu siopa tay walay luganan to
ta kien
gawat.

Mankulibenben ka la siriy tuwalya
ta kien
ibaan mo ak ya ompawil dimad kalsada
ta kien
kalkalnaan tan kopkopen nu antoy nakopkop ta
ta kien
isako tan amin.

Tagsalat

salin

‘Di na namin kinuha ang mais na ibinilad nami sa kalsada
dahil kuwan
umaambon na at nariyan na ang malakas na ulan
dahil kuwan
meron daw atang super typhoon
at kuwan
dito dadaan ang mata niya mamayang gabi.

Wala man lang naman kasi kaming maski kariton na paglalagyan
dahil kuwan
sira na ‘yong kuliglig na hinihiram namin kay Marlon
at kuwan
wala kaming pambayad sa sino mang may sasakyan
dahil kuwan
tagsalat.

Ipambalabal mo na ‘tong tuwalya
dahil kuwan
samahan mo ‘kong bumalik sa kalsada
dahil kuwan
unti-untiin nating tipunin kung ano ang matitipon natin
dahil kuwan
isako natin lahat.

Magkari ka, abyan! 
Kay ikaw ginakahidlawan, 
Bulnga ang kapaang 
Nga karon tuman nabatyagan. 

Sa imo pagtupa 
Masulay sa imo’ng natunga; 
Masaot, daw buang; 
Ining dughan magasinggitan. 

Paligui sang haluk 
Sang tinulo sang kalangitan; 
Luha nga binantok 
Sa nawong imo nga tabunan. 

Matulotampisaw 
Agud panason mo’ng kamingaw; 
Magaambahanon 
Bisan ang tingog daw libagon. 

Sa imo pagduaw 
May dalu ang hanging’ mabugnaw; 
Mga handurawan 
Sa huyop n’ya gahulohampang. 

Makunop sang habol 
Kag hakson ang kaugalingon; 
Sa imong katugnaw, 
Ang gumontang maalimunaw. 

Kape nga mainit 
‘Pares sa imong linagatik; 
Panumdom mag-abtik 
Sa laptap magapatikpatik. 

Sa imong kagahod 
Pagtupa sa ‘babaw sang atop, 
Matahom nga lanton 
Nagaduyan sa katulogon. 

Magtupa na, ulan! 
Tig-ilinit imo nga buslan; 
Ikaw nalangkagan 
‘Malugpayan ang kalibutan. 

Indi lang matam-an 
Pagkari mo sa kadutaan, 
Baha, kahalitan 
Ang panghakroy sang kalabanan!

Ito ang itatanong sa atin ng batang makasasalubong sa hinaharap: paano ang maging malaya? Agad nating kakalkalin sa alaala ang nabinbing pangako ng Diyos sa lupa. Uusisain ang sarili: paano nga ba ang maging malaya? Malabo ang ihahain ng memorya, pangamba ang mamumutawi sa mata. At katulad ng payo ng pilosopo: kaninong kabuluhan nakasandig? Hindi na ito mahalaga. Kapag nasalubong ang bata bukas o sa mga susunod na araw, at tangkain nitong siyasatin ang lahat ng hinggil sa kalayaan. Ipakikita ko sa kaniya ang lamat sa mata, ang bitak sa palad, ang tahi sa pumutok na labi, maging ang naligaw at nagkalat na pag-asa sa teritorya. Ipaaalala ko sa bata na ang tunay na paglaya ay higit pa sa salita. Abutin man ng alinsangan at hatinggabi sa lansangan, ang tunay na paglaya ay sumasaksi sa lihim, tumututol sa lasong ipinasususo sa sarili’t kaaway.

Haligi

Sang nag-abot ang bagyo 
Natukyab ang balayan 
Gingurisnay sang hangin 
Ang atop nga pawod 
Apang ang haligi nagpabilin 
Nagatindog gihapon sa ulanan 
Wala napukan sang panihol sang hangin 
Nagpakigbato sa pang-os sang lipak. 
Natumba ang lubi sa ingod balay 
Nagtupa sa balayan nga kahoy 
Nagragaak apang nagluhod lang ang halige
Nagatangla sa akig nga langit— nagapakitluoy
Apang ang haligi nagpabilin 
Nagaluhuron sa kabug-at nga ginapas-an
Ang iya pagtuo wala malingkang 
Sang nagangurob nga daguob 
Sang nagapanglambas nga baha.

Batok sa Luyán

Nagisi ang ilok 
sang akon polo uniform,
Gintahi ini nanay.

Nasangit ang akon slacks
sa nagabalikal nga lansang,
Gintukapan ini ni nanay. 

Nawasak ang akon sapatos
sa tuman na kadaan,
Gin-rugbihan ini ni nanay.

Nabugrat ang akon bag
nga ginsubli halin kay manong,
Ginmedyusan ini ni nanay.

Sang indi ako makakuha exam
tungod wala ako nakabayad tuition
Ginbaligya ni nanay ang amon karbaw.   

Sang paggradwar ko sa kolehiyo,
ang toga nga akon ginsuksok,
Ginpanghulman ni nanay.

Pagkatapos ko saka sa stage
Gintalikdan ako ini nanay,
Nagpauli siya sa amon balay. 

Nagtahi Sya sang uniform
Nagtukap sang slacks kag nag-rugby
Sang sapatos para sa amon kinaagot.

Abot-kamay natin ang mga kuwento
Sa balumbon ng balitang kumakalat, nananabog, o parang mumo
Sa mga pagitan ng ngiping nginata't
Nilantak sa hapag ng selpon, nagluluwal
Ng mga kalatas na nag-uugnay sa lipon ng tsismis
Tsismis na kung kumalat ay
Lumulundag-lundag tulad ng palakang echosera
Papasa-pasa tulad ng makulit na butete
Na kung humirit sa paglangoy ay ubod ang harot,
Harurot at pilantik tulad ng kumekendeng na dila

Abot-kamay natin ang mga katotohanan
Sa paraang nasa sa atin ang tunay
Sa mapanganib o sa maingat
Sa masiyasat o mababaw

Masakit sa matang mamataan ang tsismosang
Kung umawra'y suot-suot ang daster sa bangketa 
Dahil walang kiber na iboboka ang binaluktot
Na mga naratibo ng kahindik-hindik na baho ni kuwan
O ng kung sinumang nais nilang pagtripan
Habang bitbit ang walis hindi para sindakin
Ang alikabok, hindi ang mga natuyong dahon
Kundi gawing panabing sa mga nakaukit
Na langib ng kahapon

Habang namumualan sa nakakapaniwalang
Kabulaanang pinulutan sa bangketa
O sa labas ng tarangkahan ng kababawan
O sa panghihimasok para lang bigyang-pansin ang patsada

Hawak ba talaga natin ang tunay
Na pag-iral ng pagkatunay
O baligho maituturing ang lahat, ang kaalamang pinakialaman
Na parang dumadagdag na lang tayo sa pagpatong ng kalituhan?

Sinipit tayo ng tsismosa, sinampay para mabilad ang kinuskos na bantot,
Sa baligho’t pagkasaysay, ng pag-asa
Para hindi na muling hukayin pa sa lalim
Ang dunong na nakatakdang abutan ng taning
Sa ating mga lilim—nagiging misteryo o lihim

tuwi-tuwina
lagi’t lagi
pinapaalala’t pinararandam
sama-sama pagkasala
walang-walang sarili lang
patas-patas (kuno) kung maghirap
damay-damay sapagkat dapat lang
‘di na kailangang isa-isahin pa
ang bawat pagkukulang
minali’t mali ka aba ay
ayos lang
‘pagkat nagkamali ka rin
at kahit na anong puna ay poot
bilangan lang
sana ika’y mamulat-mulat
kahit ikaw lang
‘pagkat kahit iisang pagdilat ay
nangangahulugang pag-alpas
sa sari-sariling bilangguan

ang pagkakamali ko ay hindi
pagkakamali mo
ang pagkakamali mo ay hindi
pagkakamali niya
‘di kita patatawarin
dahil lang nasaktan din kita
patatawarin kita dahil gusto ko
patawarin mo ako
kung mapagtanto mo
ang paghingi ko ng tawad
pagpapakumbabang walang sinasanto
kahit ako
hindi mo ako kailangang patawarin
dahil lang nagkasala ka rin
kaya pakiusap ko lang
iyong alalahanin
ang minsang salang iyo ay sa’yo
at ang minsang salang akin ay sa’kin
at ang salang kanya ay sa kanya
tanging nagiging sa atin
sa inyo
sa kanila
ang isang sala
kung ito’y salang
pinagtulung-tulungang gawin

Bureau

Winter: tasked to catalog
the repugnant organa, 
the deathless contents 
of each tiny drawer: 
honey dipper of sweet tar, 
sweet feather. Discarded
clovers bundled in bows, 
made of spindly things 
plucked from combs. 
Discordant units of four. 
One pair hooves, 
cloven. Lines of drywall
cut with each hinge 
flung off each door
of each lonely 
house. They take shape 
not in pounds but decibels.

Ilang-Ilang

Place that eludes olfactory
Rivers muck up the holes 
Bone black sounds of static
Dubious of displaced herbalisms
How does one love the flower 
Of flowers within the citadel 
Built by an epistemology to justify—
City of recalcitrance 
In vertebrae and dreams 
Oversaturated geography 
Marching with the reticular
Delirium of embrace
Tangles of invasive species churn 
Beneath the clavicle: all those blossoms
So unpink they are white
I must name every undone severance
A miracle or a rain 
Check belly-up on a bed 
Of chlorine I floated 
Feigning bloated body 
I waited

Silent Song

These days, lapses as warm saunas, stretch maternal. 

Long gone the forging, the hammer to the screw. 

How many holes are there in a straw?

Well, define hole. Perhaps, invite the Razor over for drinks. 

You asked what the thing was. I said, “aglet,” knowing. 

Upon threading it, the leash followed the head.

I loved the tadpoles as my own. I could not bear to

bear to witness the great loss. The turtles had to eat.

Autumn, time of bestowing presence unto myself, 

brought the absence of thrashing children.

Ang Araw Bago ang Kaubusan

Paroo’t parito sa kanyang selda
ang huling nalalabi ng kanyang lahi.
Pambihirang araw: tanghaling tapat,
at pinapayungan ng mga magulang
ang kanilang mga batang 
kinakakalampag ang mga rehas, inuudyok
ang alam nilang hindi sila maaabot. Hindi sila makakagat,
masasaktan. Sa sandali
na makikilala natin siya, sa video, halata ang asinta
sa kanyang bawat hakbang. Hindi kaya’t dapat sanay na siya 
sa ganitong pangyayari, na tuwing tag-init 
ay wala siyang aabuting
siyesta dahil walang pasukan? 
Wala sa paaralan ang mga bata: naroon sila sa danaw, naliligo,
habang tuluyang tinutusta ng araw na doble ang sinag sa kanilang balat
dahil sa kislap mula sa tubig; o nasa mga kalsada sila, pinagbabato 
ang mga ibon at magandang mga sasakyan. 
May ilang bata na nandito, tinatanaw
ang iba’t ibang hayop habang hawak ang sorbetes 
at kamay ng kanilang mga magulang na hawak ang payong. Habang patuloy 
ang paglalakad ng hayop na walang dulong natutunton
habang paroo’t parito sa loob ng kwadradong kulungan.
Hindi lang din siguro tunay na mapapanatag 
ang dulo niyang kalahati, ang kanyang tigre na kalahati, 
handang lumundag kahit na halata ang pangangayayat
sa kanyang mga binti— ngunit pinipigilan siya sa kanyang bangis
ng kanyang pasensyoso at maamong ulo, ang aso niyang ulo, 
na walang-sawang binabaling ang tanaw 
mula sa mga nakatitig. Hindi nabura ng mga taon ng kanyang pagkakasilo
ang hiya mula sa kanyang balat. Kung pangkaraniwang init sana, 
malamang tinitiis na sana ang araw 
ng mga taong nakatingin, kaya’t dalawa 
sa tatlo sa mga paslit na nakatanaw ang magkakakanser sa balat, 
sakaling abutin nila ang pitumpong taon. Ngunit isa ito sa pinakamainit
na araw sa kasaysayan nitong mga taong 
pinanganak sa lupang ito kung saan
tila ang tubig na bumubuhay sa iyo’y
gusto ka ring patayin. Baka ganito ang pagtrato
sa kanila ng lupa dahil hindi naman talaga sila
taga-rito, mga anak ng dumating mula sa isang bayan
kung saan malumanay ang init ng araw, at malayong
mas malamyos ang simoy ng hangin. Siguro nagmula dito
ang kanilang pangangailangan na amuin ang buong mundo,
sa pagpangalan, pagkulong, pagluto, paghamak, pagtala,
pagvideo— gayunpaman ay hindi na natiis ng hayop 
ang kanyang inis sa mamang hawak-hawak
ang isang kamera na kasinglaki ng kambing at patungan
na parang sungkod, at dahil dito binilinan ang mama
ng apat na butas sa kanyang pantalon at puwet bago
dinampot ang hayop, pinagpapalo, 
at naglaon hinayaang mamatay sa init.

Kutsilyo

Gusto ko yung may talim na masusugat 
ako sakaling mamalikmata ako. Gusto ko 
yung masyadong malaki, halos hindi magkasya 
sa aking kamay. Yung may sapat na kapal 
ang likod, na tumatama sa aking daliri
nang magkakalyo sa paulit-ulit na pagtadtad.
Na kapag nilapat sa gulugod ng manok 
ay wala kang mararamdaman sa paghiwa. 
Gusto ko yung ako ang magpapakalawang sa katawan, 
yung sasakit ang aking pulsuhan
sa paggamit, na sa tuwing dadating ang panahon
na kailangan ko na itong hasain, kahit anong ngawit
ng aking braso sa paulit-ulit na pagkiskis, 
pudpod pa rin, hindi na muli mababalik
ang unang talim. Gusto ko yung kakaiba ang hugis,
tulad ng gamit ng napanood kong chef
na ‘di-gaanong komplikado ang niluluto sa mga palabas
ngunit naaaliw ka sa kanyang biro. Kailangan mong tumawa
kapag binibiro ka ng isang taong 6’5”.
Wala nang palabas ngayon ang network na iyon 
dahil hindi daw sila patas magbayad. 
May isa silang palabas na inutusan
ng kanilang boss ang natukoy kong chef na hasain
ang kanyang kutsilyo. Isipin ang kapangyarihan
na kailangan mong taglay nang mautusan ang isang mama
na halos isa’t kalahati ng iyong bigat, sobra ang isang ulo
ang lamang sa iyong tangkad, mama na
hindi mo maaabot nang makaganti sakaling maisipan niyang
saksakin ka, gayun na lamang ang haba ng kanyang abot, na kunin 
ang iyong mga kutsilyo sa iyong bahay at hasain. Kapangyarihan 
na nakasasara ng kumpanya. Pabilog at pababa ang kutsilyo
ng chef, yung ganoong hugis ang aking nais, 
gusto ko yung ibabaon sa aking gilid sa loob 
ng aking kabaong manglaon,
nang mabungkal pagdating ng panahon
ng mga mananaliksik, makalipas ang ilang libong taon,
nang akalain nila na ito ang ginamit
kong sandata sa digmaan, o ‘di kaya’y isiping
isa itong kasangkapang pangsamba.

Ang Sandali

Tulad ng kay Mary Szybist

Para kay Coleen

Kita ko sa iyong mata ang lalim
na iyong sinisid sa tanghaling-tapat.

Lalim na abot-balikat,
abot-sinapupunan.

Pambihirang lalim
na hindi aakalaing matataglay 

ng isang balde,
pambihirang balde.

Pangako ng Panginoon,
hindi na muli malulublob

ang buong mundo sa tubig.
Kung paano na muli

mananampalataya sa mundo
na sa bawat pagpiga 

ay tubig lamang ang binabalik.
Mula sa tela,

mula sa dibdib.
Gusto kong ibalik sa iyo 

ang naglisan
sa di-matumpok na sandali, 

tulad ng sandali na hinila ko
mula sa iyo ang iyong dala 

at hinandog sa iyong
nag-aabang na mga kamay,

basa sa sarili mo mismong
likido na pinambalot sa isang mundo.

Kung paano ko ba 
masasamahan ang iyong dalawang braso 

sa pagpasan ng mundo 
na wala na riyan.

Ang tanging pagkakamali mo    ay tingin mo masasaktan mo ako 
                                                               sa wikang hindi ko inaangkin. 
Makikilala mo rin ang titik nito kung pumasok ka man lang sa tahanan kong nasusunog. Makinig 
ka:                     walang nagsasabi na ito 
ay paninilab.               Alam mo ba ang pakiramdam na magsimula ng apoy 
                                   at pagkatapos ay maging ito? Akala ko rin. 
Sana pinagmumultuhan na ito. Parang nalilimutan ko na rin 
kung paano maglakad. Nagbibilang ako: kaunti lang      ang araw natin. Alam niyo naman ito: 
isang paa 
                                   tapos ang kabila, at kapag ako’y tumanda: 
                                                isang paa tapos ang kabila, hawak ang kamay sa 
nabubulok na kamay. Sumasayaw  na ako muli. Tendu rito sa baldosang ito. Tendu roon sa 
baldosang iyon. 
Tendu tulad ng punas.                                        Sukat ng kuwarto gamit ang katawan. 

            Iniiwan kong bukas ang bintana para sa mga aswang, sa kanilang dila, pakpak, at uhaw— 
pag-ibig sa bangkay na hindi namamatay. Tumayo ka sa may puno ng rambutan
            at makikita mo ang katawan kong dalawang-katlo; kada umaga magigising ka bilang araw 
at ako’y lunod muli                              sa apoy. Masdan mo nga kung anong ginawa mo, 	
                                   umaapaw pa rin ang usok dito.  Naglakad ako at nagbilang: 
hindi ko alam kung ano ba dapat ang titingnan ko. Sarado na ang mga tindahan; limang minuto 
akong nag-abang ng jeep
            na hindi na darating.       Kita ko si Choco sa tabi ko      hanggang siya rin ay pumanaw 
sa idlip. Minsan, 


            masyadong mahigpit ang kapit ng aso ko 
            at iniisip ko na hindi ako 
            ako kundi isang ibon 
            o ipis sa bibig pagkatapos ng habol.
            Gutay-gutay at buhat sa dila
            bilang regalo, bilang  Tingnan niyo po, 
            ginawa ko ito para sa inyo.                              Ano bang kailangan kong pansinin dito? 
Kung gaano kahaba  
            na ang damo, kung gaano kakapal ang mga puno 
            ngayo’y walang dumadaan? Kung gaano kaingay pa rin            ang mundo 
                        kapag ang hukag ay ang nagbibigay laman? Kapag sumasayaw ako,

ako ay ang Adarna ni Stravinsky. Nakasakay ako ng lobo sa gubat. 
Ang sayaw na ito ay digmaan. Kamay mo sa akin 
                                                                          sa bawat arabesque, 
                                                                          sa bawat pas de deux. Kumurap ka 
at sa isang idlip: 
muling tumatayo ang higaan hanggang bubong. Muli at muli            ako’y napangiwi 
dahil wala kang sugat na maibibigay sa akin      na hindi ko na naibigay sa sarili. Ang tingin mo
                        ang unang pagkakamali: 
                                                kung gusto mo akong silaban, hanapin mo ako 
                                                sa dupong. Harapin mo ako sa abo. Hawakan mo ako, kamay sa 
                                    bulok na kamay.
Huwag mong kalimutan na ang bahay na ito                ay tahanan ko. 
            Diniin ko ang aking paa sa lupa. Alalahanin mo ako 
habang inaalala kita. Matumba man ang isang paa                                 at pagkatapos ang buong 
katawan, alam mong madali lang akong                       hanapin. Idiniin ko ang tainga ko 
hanggang marinig nito ang tagong ugong, 
                        ang ungol ng tiyan ng lupa. Hinahanap mo ba ako? Akalain mo 
                        na sa tagal ko na rito, 
                                                magiging mas magaling na ako. Waltz sa kamay ng 
multo,              sa kamay ng kamay na walang makapitan. Masdan mo man
ang salamin                              at ito’y mananatiling malinaw pa rin:
                                                                                                            Ikaw. 
Pagkatapos ng lahat na ito ikaw pa rin iyan. Parang laging masyadong maliit ang bahay na ito
            para sa katawan na ito. Parang laging masyadong malaki ang katawan na ito para sa puso 
na ito.            Hindi sa hindi ko sinusubok lumayas. Hindi ko kaya. Kita ko 
            ang puno ng rambutan            at ang aso ko at ang bintana at 
            ang rambutan. Firebird at ang kaniyang prutas;
ang kaniyang magpakailanmang prutas. Tumatanda si Choco, bumabata, depende
kung naalala ko pa kung ilang oras na ang nakalipas. Nakikinig
ka ba:               walang nagsasabing nakita ka nilang      magpa-apoy sa sarili mo. Ako ay 
sumasayaw. Baka sakaling makita mo ako. Baka sakaling            wala itong kahulugan
sa iyo. Sa tingin mo ba                                       ako’y nakirot? Ako rin 

ay tumangis sa nakaraang prosa. Ang katawan na ito     ay tutubo at mamumukadkad
sa dumi. Tumayo ka sa ilalim ng rambutan at tingnan kung paano bumubulaklak 
ang kanilang mukha,                            ang kanilang mukha takip ang tamis,
nang walang hanggan. 		 
                        Ako ay kawalan                        hanggang ako ay nariyan.
Ako ay nasa lahat ng lugar sa lahat ng oras. Ako ang apoy,                    ang lupa, 

at ang saksi. Ay,            mundo, 
sasabihan mo ba ako     kung ako rin               ay nagbago na para sa iyo?  
Kung ang lahat ay maaari pa ring umiral,               may susunod pa ba rito at
hindi pa rin ako               maaaring matunaw?

i. hazard
      
we have to imagine it:
            a satellite, in its secure orbit, shivering.
            below: whistling, infrared, westward:
            frothing about the neighbors’ banana trees,
            frenzied. the telenovela, still somehow
            louder than the braying strays. waves
            press in, the banner rolls out—no class!
            goes the first count, the next is the exhale
            of a match. the walls begin to sag beneath
            the sky, betray waterproofed courage.
            a seasonal faith mumbles to the altar.
the wind arrives before we. imagine.
      
ii. disaster
      
in between lifting the pieces
of this household—quick, the albums—
we are drawn to the spectacle
outside the window,     now at
our door. the banging of distant                            somethings
and the rushing of        rivers and the overturning
and all,      about,          above.                rat piss,                tarp,            fences,
the presence      then     absence of,                     the unbearable
slowness of        the                  end.        what are stairs
without a roof? our lungs steel
as our hands forget themselves.
the bared neighborhood communes in
each other’s knee-deep
fear, since this is the way
we know not to
                         drown
      
iii. tragedy
      
for miles and miles is mud.
even the bottled water in the evacuation center
tastes like it. the mud is intractable,
and nothing is distinguishable in its throes:
pant leg, motorcycle, debris,
chests, figures, we,
mud. nude and noiseless,
save the children. the mud
clumps and splatters on the papers,
nameless. the paddling dog is
better remembered; they,
unsure that they are of this earth,
to mud we are made to return.

M—, I believed you
when you promised
you once saved a girl’s
life by telling her
that drowning adds
ten pounds to a corpse.
It hasn’t stopped
raining in Manila. I haven’t
eaten rice in a week.
Contrary to popular belief,
organic matter putrefies
twofold slower than flesh
in open air. The pool water
did not turn my hair
green. Take a wild guess:
how long before
the discovery
if I stop resisting the sea
the way it can’t break
before city anymore?
When I didn’t know
any better, I told you
I refused
to go back to a world
where things didn’t
know each other.
This is why
I’ve always kept one foot
in the bluest brine.
If you’re there tonight,
tell me again
that girls are
more than bloated blue
bodies—that I’d be
miscast as a collapsed
lung. Remind me
that breathing is
involuntary while
my ears fill with
water in the dark.
Insist on your idiot
chemistry and flattering
colors for the dead. Please
speak very loudly.

hindi makaakyat ang mama sa ikaanim na palapag
may bala sa kanyang hita at dugo
sa bibig

kung ang bibig ay bansang hiniwa ang ugat at ang dugo’y maharlikang nayon

ngayon nangangapa sa patay-sinding ilaw
habang pinupukpok ang ulo ng panibagong pasakit. 

hindi makaakyat ang bata sa ikaanim na palapag dahil pinintahan siya ng pula
ng amang gumagawa ng pera

            mula sa kamay ng bagong heneral
            mula sa bibig ng kalansay

tatahol ang kayang tumahol at luluha ang lahat ng pinilasan ng karapatang magsalita. 

bata ka pa pero kaya mo na
bata ka pa pero kaya mo nang

            paapuyin ang bituka para isuka ang
            pinipilit nila. 

bata ka pa pero kaya mo na
bata ka pa pero

            kaya mong amuyin ang sangsang ng
            ikaanim na palapag; hindi mo nais

malaman kung paano sila tumingin sa baba dahil

bata ka pa

            at may mga hagdan na sinusunog
            para gumawa ng panibagong bansa. 

bata ka
bata ka ngunit hindi bata
bata para kalasin
ang lumang tanikala
bata para alamin ang
bata para sa bansa.

buntag sa usa ka asymptomatic

Sa pagtuktogaok sa mga sunoy, 
Madungog pod ang agulo sa mga iro. 
Sa pagkanaog sa mga umagak sa ilang 
Gibatogang mangga, moduyog pod 
Pagsakdap-sakdap ang mga kwaknit. 
Sa pag-ikid-ikid sa mga itik 
Sa yutikon nga lapok ang mga baki 
Ug pakra magsugod pod 
Sa ilahang litanya. Sa pagkanta-kanta 
Sa mga tamsi ibabaw sa tambis, taghoy- 
Taghoyan sila sa mga siloy 
Nga gatugdon sa atis. 
Sa pagtuyok-tuyok sa mga pati 
Sa lapad nga wanang, 
Ang kukok mosugod na pod 
Og kurokok sa kawayanan. 
Ug ako, dia sa akong kwarto, galukob 
Sa habol nga namungingi sa laway 
Sa kalisang, naglantaw-lantaw 
Sa grasya sa maayong buntag.

Kudkoran

Sa una, mag-atang gyod ko kon magluto 
si mama og biko o dili ba kaha budbod.
Basta magsugod na gali si Papa og
kagod sa lubi, muangkas gyod dayon
ko sa kudkoran. Mulingkod sa iyang luyo 
dayog gakos sa iyang hawak.
unya muhuwat nga muingon si papa,
"Nak, gunit pag-ayo ha, kay manlarga nata." 

Karon, nagsigi gihapon og luto si mama 
og budbod ug biko. Nakat-on napod ko
unsaon pagkagod sa lubi. Apan, wala na 
ang kudkoran.Wala nakoy maangkasan.
 Magaksan.

Sukad atong miingon si papa, 
"Nak, gunit og pag-ayo ha, 
dili na baya magdugay si Papa."

In the middle of the Pacific, 
A junkyard for what 
Allows this modern life. 

Another, a plastic bust 
Facing north, frozen 
In time by the white 

Darkness of the Antarctic. 
It's one thing to define 
Fragility by creating 

Things set for permanence. 
Or to say: we were here. 
But it will yet be 

The better demonstration 
Compared to the promise 
Of architecture, its lasting 

Provisional: you 
were never really here 
until the next one burns.

for Esperanza

O, to join this round of dominoes and play
poorly. To play so poorly and have to pick

from the pile. To find the shirt from Christmas.
To have called you about it. To call you

now. To tell you the candy was good.
To hear you forget most things except

your cards, our bungalow home,
the original cast of Hawaii Five-0, your every

Sinatra song, Washington in the spring, and
my name, so instead to tell you

again. The candy was good.
To lie that it’s finished. To keep closed the box

in our kitchen drawer for two more years.
I should have called. To never touch chocolate again,

or try. To win, and to take it all, as winners do.
To have won with you. I should have called.

About my blank pieces. About my devastating
final turn. About mom’s fifty-peso bonus.

To feel the rounded grass under my shoes.
To not have to. To hear prayers of thanks instead.

I should have called. Should’ve told you about 
your reupholstered sofas. Our new orchids.

The domino game’s actual rules
we never played by. The movie I watched

before I heard the news.
I should have called about that.

To be distracted again during the litany.
To recite names I do not know.

To not say yours. To hear it anyway.
To believe it held true.

Svalbard

            Deep inside a mountain on a remote island in the 
            Svalbard archipelago lies the Global Seed Vault. 
            It was designed as an impregnable deep-freeze to 
            protect the world’s most precious seeds from any 
            global disaster and ensure humanity’s food supply 
            forever. The Global Seed Vault, however, has been 
            breached after winter temperatures sent meltwater 
            gushing into the entrance tunnel.

Larawan ng kilabot: ang pagsibol
ng mga binhi sa pasilyong binaha
ng natunaw na niyebe. Maaari palang
dahon ang mag-andap sa halip na yelo.
Kagaya na lamang ng gulat
ng mga dalub-agham sa pagkalusaw
ng permafrost, ng laging-andap,
ang gitla nila sa mga punlang nag-ugat
sa mga uka ng yungib, sinisipsip
ang anumang mineral na naipon
sa alikabok na nalimot sa mga munting
guwang, dahil kahit dito,
sa imbakan ng lahat ng naitatanim
na halaman ng mundo,
ay walang makatukoy sa uri at lahi
ng mga halamang umusbong.

Minsan, pinanood nilang dalawin
ng mga reno ang yungib, at pinanood
na simutin ng masisiba nilang gilagid
ang bawat huling dahon, tangkay, at ugat
hanggang muling pagharian ng tining
ng mga bato ang bukana ng imbakan.

Pagsapit ng tag-araw, dagsang muli
ang mga turista sa mga liblib na bagnos
ng pulo ng Spitsbergen. Sa isang talampas
na halos hindi nadilaan ng niyebe,
may dalawang dayong umidlip sa lilim
ng punong mag-isa sa gitna ng damuhan.
Naalimpungatan silang gutom.
Pumitas ng tig-isang bunga,
sa mga sangang kahugis ng sungay ng usa,
kumagat, at biglang dumanak
na dagta sa kanilang mga kamay
ang itim na tubig-alat.
Madali nilang dinura ang mapapait
na buto, ang bawat isa, may nakaukit
na mukha ng nalulunod na bata.
            
            
Sa Loob ng Isang Dantaon Pagkatuklas ng Buhay sa Ibang Planeta
 
alinsunod kay Matthew Olzmann
Hindi naman talaga pagkamuhi ang tiyak
na nagtutulak sa atin, mas silakbo ng kutob
na dapat iligtas ang sarili. Sa lumang mundo,
nangungusap ng sigalot ang mga kibál na narra―
mga tsinelas, sandalyas, matitigas na bótang
nagbabaysak sa buláos mulang ilog o latian,
kundiman palayang pinagtamnan ng mga bomba―
sinasapit ng pahingalay sa makakapal nitong ugat.
Minsan, maging ang mga basag na bayugo
ng makatang paurong na inilakad ang mga tuhod,
habang nag-uusal ng salin ng Litanya Laban sa Pangamba.

Sino nga ba ang hindi makasisilip ng alindog
sa buwan, balahak at kinang, dumadaloy
sa pagitan ng mga kukób na daliri ng mga duklay?
Ipinulak din paglaon ang punongkahoy, naging
gitara sa kamay ng nabuburyong na sundalo,
o marahil ay sulo sa kamao ng mga rebelde,
o kung hindi ay tungkod ng nakayapak na monghe,
at ang patpat sa kagat ng alagang aso
ng nagdaraang turista.

Hindi nga, hindi muhi
kundi pangangailangan, ang pag-asam
na iadya ang sariling laman sa pagdurusa, wala
kundi ang malalim na pagkahayok ng katawan
na matubos―dinamita sa gasang, dukót na inakay
ng kalaw, Ahenteng Kahel na iniunos sa mga bukirin
mga gubat mga sapa. Makinig: ang huling gadyâ
ay pinatay sa tisikong kapatagan upang durugin
ang mga pangil nitong garing bilang lunas
sa tumutubong tumor sa gulugod
ng anak ng pangulo ng Tsina.

Hindi kalawang ang hangin, hindi
nagsaasupre ang mga ilog, hindi tayo
naninirahan sa makikitid na bula
ng kahinga-hingang hangin sa buntalang dinayo
sapagkat nasuklam tayo sa daigdig.
Nang matuklasan nila ang mga hayop
na sumunlad sa ilalim ng yelong talukab ng Europa,
malapugita, pawang palikpik at alumpihít na galamay,
at may mahahabang sungay na malagaring
ay pinalakaya natin sila. Una, sa ngalan ng agham,
at pagkatapos, sinimot ng mga lambat
ang pusikit na karagatan sapagkat ang durog
nilang mga sungay at ang pinagulang nilang katad
ay mabisa umanong gamot sa namamagang kalansay.

Ang suliranin, lagi, ay ang laman,
ang banta ng huling hininga, ang labahang
nakakarit sa lalamunan, tulad nitong mga sundalo
na umaahon sa mapuputing hagdanan,
nakatutok sa atin ang mahahabang riple.
Kapag tinadtad nila tayo
at ang mga hawak nating karatula ng pagtutol
sa paulit-ulit na pagkalipol ng mga hayop
ng mga buháy na punglo, ni walang suklam,
ni walnag poot ang kanilang mga mata,
ang takot lang na bumubulong-bulong sa tainga
na baka mapuksa rin sila
at kung gayon, sige, kayo na lang, mabuti pa.

Fiesta Alone

Bougainvillea branches carpet Molo’s streets 
in petals, thrilled by people’s absence.
Today is Flores de Mayo and the air is sweet
while I walk below the fiesta decorations,
alone— alarms from ambulance sirens cut
the silence, snapping at
my gaze in a second,
until I reenter this city:
 
Bodies cover Molo’s streets and my people
are absent. It is Flores de Mayo and ambulance sirens
sing in the great cries of Reyna Elena.
Walking below the fiesta banners, bearing sighs
in smothered faces, stored inside starless skies, left
to fall from my city like petals;
an aftermath to coughed up confetti.
 
Today is Flores de Mayo, and I enjoyed
fiesta decorations, while ambulances ferry our absence.
The scent of air in Molo is sweet, like medicine,
while bodies cover Iloilo, my city, like petals.

#DalgonaCoffee

I do not [might not] shatter
the glass when I whisk
the coffee into a galaxy
of balloons rising into anthills
of clouds,
then [likely] to deflate as a star does
before explosion.
 
Instead pin pricks clink; it’s the whisk.
Or is this [the glass] already broken?
 
Instead I move on to milk,
the minced stars ready
to be too hot for its [their] own good.
 
Instead I pour it [the foam]
as one would hold a bomb,
one wire partially cut.
 
Instead I post the picture, caught too many times,
to receive an answer to
is this okay?
to which the answer then
waits instead

Piniliay 2022

Nangita og biodata si Nanay
Ug duha ka 2x2 picture
Aha daw mapalit ang ingon ato
Nangutana ko kon ngano,
Tubag niya, nangayo
Ang usa ka higala,
Baylo ang sinimanang kuwarta.
Ang kinahanglan lang mangitag lugar
Arun sab-itan 
Ug nawung
Sa anak
Sa usa ka
Diktador.

Halalan 2022

Naghahanap ng biodata si Nanay
At dalawang 2x2 picture
Saan daw may mabibiling ganoon.
Tinanong ko siya kung para saan
Ang sabi ay hinihingi ng isang 
Kaibigan
Kapalit ay lingguhang sahod.
Ang kailangan lang ay maghanap ng lugar
Para kabitan at sabitan 
Ng mukha
Ng isang anak
Ng diktador.

Ráya

Para kay Eda

Katulad ng gabing dumakot
ang talukap ng dilim
sa palahaw ng bulalakaw,
isinilang ang unang alitaptap
sa sanga ng ambrosya
sa aming bakuran,

ganito ka rin dumating
noon sa mundo,
pumunit ako ng bahaghari
sa katatapos na ulan,
isang bagay na ang kapalit
ay ang aking gunita

kung paano kalimutan
ang magtampisaw sa ulan
at tumanghod sa kawalan
sapagkat akay kita
sa aking bisig,
kimkim ang hiwaga ng langit.

Pilat sa Balintataw

Para kay Pauline

Patibong ang lahat ng gabi
laging pipiliin ng mundo ang bangin
ng mapayapang himbing
ngunit sa dalagang ina,
ang mga katiting na panaginip
habang hele ang naalimpungatang anak
ay pilat sa balintataw
na walang hapding liwanag o dilim.

Ang Salamin ni Lola

Para kay Pilang

Sakramental ang kristal
Sa tuwing tumitingin
Nang hindi napupuwing,

Eternal na lagusan
Sa iyong pagninilay
Ang hiwaga ng mata.

Nananampalataya
Ang gunita ng wangis
Sa lirip ng salamin.

Tanging gintong silahis
Ng araw ang nagdilig
Sa natatanging binhi.

Sumibol ang bulaklak
Na hindi nalalanta,
Ang puso ng diwata.

Unawa

Kailangang intindihin kung bakit
hindi ko pa magawang palitan
ang natungkab na bubong
kahit matagal nang lumipas ang bagyo.
O bakit hanggang ngayon
ay sira ang seradura na winasak
ng magnanakaw isang gabi
na kaysarap ng aking pagtulog.
Kahit ako'y nagtatanong kung bakit
pingas pa rin ang tasang paborito
na timplahan ng kapeng walang pait.
Nasa lababo ang bubog ng baso
na may latay pa ng labi mo.
Kailangang intindihin kung bakit
dapat makisangkot sa usapin
na di lamang pampuso. Hindi man
dapat pagsawaan ang pag-ibig
ay kayhirap dalhin sa dibdib
ang ginagatungang ngitngit
ng araw-araw na pagpihit ng sandali
sa natitinikang hininga, at kayhirap
lunukin ang mga eksena ng buhay.
Hindi na ito usapin ng pangungulila.
May mga hindi nakasasanay na kwento.
Tungkab ang bubong, sira ang seradura,
pingas na tasa at basag na baso.
Hindi ako kumikilos. Hindi makakilos.
Sa pananatili ay may ayaw nang maulit.
Kung usapin man ito ng puso
O ng buhay ngayong kay ilap tumahimik,
susuko ang mga walang makakapitan,
lalong higit kung hindi mo ako naiintindihan.

Kalbaryo

1
Nakahiga na naman si Inay
At hirap bumangon, sa kirot
Na dala ng lamig, may init
At lunas sa paghagod sa binti,
Sa kulubot na kamay, sa balakang,
Ito lang ang magagawa.

2
Gusto kong isuka ang tula
Gaya ng gustong ilabas
Ang lahat ng nilamon ng bagong taon.
May langgam na ang kalamay,
May amoy na ang paksiw na pata,
Matigas na ang suman at biko,
Malamig na ang sinabawang sotanghon.

3
Takot akong takasan
ang mga eksena ng pagpapahid niya
Ng kung anu-anong ointment.
Kahit kumakapit sa sariling balat
Ang amoy ng katinko at salonpas,
Basta nakikita ko siya nang paulit-ulit.

4
Lahat ng pagkaing nilipasan,
Sa isip lamang ang pagtanggi.
Katulad ng tula ay walang pagkapanis
Sa tulad kong gutom sa nakahain -
Pagkain, salita, pang-unawa.

5
Nakahiga na naman si Inay.
Naluluma na ang hain sa hapag.
Nagsasawa sa tula.
Nananatili akong anak.
Nananatili akong gutom.
Mananatili akong makata.

Ano daw ining pungaw na minalakop?
Girumduma su mga oras na kaiba ta ka mag katubay, magkakugos, 
      nagsasama sa imbong na tao kan hawak tang plos
Napaparong ko pa su hamot kang buhok mo habang naka handig ka sa takyag ko
Sige padaba, himati-a, dangoga ang kaskas kan pulso kan daghan ko
An lambang dila na minasabod buda an lambang ngabil na dai minapugtasan
Lindok kan mga hadok, kitik kan kada hapiyap
Mga hinghing ki pagkamuot sa sakong talinga
Ta’no itago mo ang lawas mong imakulada sa irarom kan tamong?
Sagin na si Birhen Maria sa sulot na belong tamong na may kugos na ulnan
Tuninong ang gabos sa kugos mong minasagang sa ribok kan kinaban

Ang Bigat na Kaya Nilang Dalhin

Malayo pa lang, batid na naming 
tig-isang pawisang timba 
ang itinaas nina Tita Baring, Tito Boy. 
Limang pilapil ang itinawid 
nila para umigib ng tubig Nawasa.

Kanina pa kami naghihintay 
ni Nannette. Naninilaw na 
ang mga mata namin sa 
kapapaligo sa tubig-poso. 

Pati damit, pati ngipin. Dilaw. 
Inggit na inggit na kaya 
nilang balansehin ang bigat 
na kaya nilang dalhin.

Nang malapit-lapit na,
nabawasan ang aming saya. 
Kalahati na lang pala
ang tubig sa timba. 

Basa rin ang mga buhok nila.
Nahimalusan ang mga mukha
Dumilim ang mga damit. 

Walang mas mabuti pang gawin
kundi bumalik sa pamumulot
ng nangalaglag na aratiles.
Maghintay sa lilim, manginain
at huwag ipahalatang mapakla
ang mangilan-ngilang bungang
pulang-pula.
      
      
Hindi Mailatag-latag
 
Carabao Island
Mahirap magtapang-tapangan 
at magpigil sumuka, bumigay
sa pagkaliyo sa dagat na itim 
na kubre kamang hindi mailatag-latag 
nang maayos, patuloy na pinapagpag,
lumalapad, lumalawak gaya ng kadiliman.

Humahampas ang mga alon, 
minumumog ng sungki-sungking bato
sa gilagid ng aplaya, pinakikislap. 
Bawat pagsalpok, pagbanlaw
pinalilitaw ang mga hugis na hindi kayang
ilarawan ninoman, noon pa man. 

Hindi ko maiuwi ang mga harayang ito.
Hindi ko na mababawi ang tapang 
ngayong biglang naging matarik na pader
ang alon, tumataas at hindi maaakyat.

Patuloy lang ang paghampas ng dagat
sa mga paa, binti. Nakangingilo ang lagaslas.
Minsan may atungal na maririnig, o baka paghuni,
sumisipol ang hangin, nagsusumamo 
humihiling ng kung anong panalangin, 
kung anong kayang ibigay 
ng sikmura o ng bangka.
      
      
Bago Kita Ihatid Mamaya
Binagalan ko ang paghubad ng damit. Bahagya lang
ang pagpihit ng gripo. Pinilit ang sarili na hindi mag-ingay.
Para maisaulo ko ang bawat pagkaluskos ng backpack 
na kagabi mo pa sinisidlan ng pang-isang linggong
damit. Para marinig kong naiinis ka
dahil hindi man lang ako tumulong. Para
tahimik kong mapakinggan kung may bigat
ang bawat yabag mo.

Itinapat ko ang kanang kamay sa tubig
na kanina lang, malayang pumupuno sa timba.
Sumumpa akong tagalan pa ang pagligo
bago ikaw. Bago kita ihatid mamaya.
Ipinaalala ko rin sa sariling huwag
madulas banggiting maligamgam na ang tubig.
Na hindi mo na kailangan pang pakuluin ang takure.

Walang Di Nagagantihan

Samantalang sakop at inuusig ng kaluluwa ang katawan, kung bakit narito’y nariyan ang ninanasa. Kung maaaring matapos ang paglalakbay, ito, matutuklasan, matitiyak lamang na wala tayong sinabi, sa daigdig. Ang pagkaulila ng pahina. Ang mga siyentistang tinatahak ang daan sa dating di-mawari. Imposibilidad ng mga hugis sa daigdig. Anong langit ang Hudyo o Muslim. O kolonyal. Kung saan titira. Kung saan mabubuhay, kung saan maghahanapbuhay. Panata ng bawat nilalang. At pasyon ng mundo. Kinopyang canvas ni Amorsolo, ang babae sa sapa. Dahil magwawakas naman ang lahat, bagaman wala tayo roon, wala ako roon, o ang naroon ay ako na ni hindi ko makikilala. Nakasalalay sa araw na iyan ang lahat sa atin dito. Subalit magpapatuloy ang uniberso. Ang lahat ng libro na nabasa mo. Ang lahat ng katawang nakilala. O kung ano ang inililihim ng aklat. O kung may ibubunyag ba ang buhay, sa huli, kung may huli, kung huli na nga ang lahat. Ang makunan ng retrato ang lahat ng kabuwangan ng mundo. Bakit ba lagi mong sinasambit ang daigdig na parang iisa ito? Hindi na ako makatulog kung gabi. Huli na ang mga bagay. Ito ang kalungkutan ng ispekulasyon: para saan? Naging mabuti sana silang makata. Para saan? At kapag iniwan ang tula, ngayong iniwan ang tula, ng tula, ng maraming Tagalog, katha ang Filipino. May nauuna at nahuhuli, at tinitiyak na iyan na lamang—ganiyan na lamang—ito na lamang ang natira sa atin. Hindi na ako nag-iisip nang may linya, rito ngayon. Ito ang siyudad ng mga alamat. Ng bendisyon ng ibang lupain.

Maliban sa Hangin Lamang

Pinatatawad ang mga pagkukulang at kahinaan dahil sa kagandahan, sabi mo, simula noon, sa lahat ng nakatalang kasaysayan. At ang gayuma ng tagumpay, tulak ng pagnanasa, sa pinakapusod ng dibdib. Kung gaano katindi, kahirap. Mga karamdaman ng tao, pagdaramdam, kabuwangan gaya ng panahon ng galit ng mga bathala, at dios. At anong husgado? Kung paano huhulihin ang talinghaga ng mga ninuno, na natutulog, tinatangay ng agos, patungo sa ilog na nililibot ang buong daigdig. Kung saang yungib nakakubli ang pinakamarilag na bituin, ang dayang, ang mutya na nagpapakirot sa loob ng mga umiibig. Pagninilay at tagulaylay sa mga bundok upang kausapin ang mga henerasyong darating. Ang lahat, ang tanan. Piping tulad ng mga bato sa gubat, sa gilid ng bundok, sa dalampasigan. Kaya’t hindi mauubusan ng kuwento ang daigdig na ito. Patuloy na hindi mauunawaan ng tao ang isa’t isa. Dahil iba ang buhay ng iba. Kasaysayan din ng pananakop, na may ibang lupain. Pagdakila sa mga ninuno. Dahil ano ang mga sinauna, ang matatanda, kundi ang wala na o mawawala na. At para saan ang wala na rito? Kailangang maghintay, kung paano sinisila ng halimaw ang usa sa gubat, kung paano nagkakaisa ang hukbo ng mababangis na hayop, pagtitiis, pagmamasid, sa mabibilis tumakbong usa na maaaring mawala’t maglaho sa gayuma ng pagkaligaw sa mga gubat. Ang panaginip ng baboy-ramo na lumilipad, patawid ng Dagat Patayana. Nabubuhay tayo sa salita ng mga nauna sa atin. Halimbawa: nanganganak ng panganib ang panganib. Nauna, sa napakarandom na proseso ng kasaysayan. Random na ramdam mong banyaga sa iyong dila. Bakit ngayon ako nabuhay? At kapag umaapaw ang tubig sa pampang, anong naiiwan sa ilog. O sa dagat. Anong ugnayan ng mga nilalang sa mundo ang nagdidikta sa tadhana at kasaysayan na ganito ang dapat maganap. At bakit hindi ipakain sa mga baboy-damo at halimaw ang katawan ng mga yumao, ang mga bangkay. Gaya ng paglapa ng lobo o agila sa mga yumayao sa daigdig ng mga yelo. Bakit ako naririto.

my mom makes friends with the nurses / and together they make a country / she brings them food / and together they are a farm / a restaurant without pricing / a secret menu / i eat with her / at a station labeled ‘17’ or ‘Room A’ depending on the availability / and we are alone / in a sterile hotel without walls but curtains / a luxury without the privilege / each guest is a room open and observable / the nurses / they eat her food in a break room / without us / my mom and her new friends / eat lunch in separation / they are two countries apart / a people, divided / a nation under no god / no mercy / i believe in my mother / the maker of the bombest / adobo and rice / of spaghetti and hot dogs / of vienna sausages / the nurses pledge allegiance / to their patients / their indivisible labor / when we call for someone to come help us / anyone / a nurse comes quickly / comes running / when a machine beeps out of rhythm in our church / nurses, they are the conductors / with answers / priests to a high symphony / signing / singing / all the liquids with long names / they call for the gowns / washed and warm / with liberty and phone calls / with medicine everlasting / the diaspora almighty / and on the last day of chemo / the nurses takes pictures / & selfies with my mother, / creator of pinakbet and lumpiang shanghai / the nurses are profiled, memorialized, and merry / let her be healed / and if we never come back here / to infusion or oncology / let it be wholly / in the nurses’ names / amen

Procession at the Marikina

A recuperation
from mud-shelled obsolescence,
the statues have trouble
wiping their bodies
off the hardened patches of a flood.
There is much in bejeweled clothing
that cannot cover their trouble.
Their faces remain wretched
after being cleaned with choice oils.
It has been storied:
A gust of river buoying the Savior’s limbs
to the other side of the banks, a carroza
chained to a post to not flounce in the torrent.
Even the saints and their animals
will not be saved from the flood
if the time so comes, if the time comes
so. To wipe a face is to depart
an encounter with decay and imprint
memory with likeness. Dark patches run
on a tree touched, scraped to perfection
by creation. Serene bodies lifted
to second floors, if not taken
serenely. They wait
for the next flood of bodies
into the church grounds. They wait
for us to run our hands on
their feet that cannot stand
or walk alone.

At the Gutter, Carroza Watching

Wheels, wheels
roll in two halves.
A bit of a dare to look up
the canonized giants.

To stand up. To sit
on air. To still
be small
at such a height.

Wheels, wheels
and some ground to kiss.

Wheel, spoke behind
a curtain floating a little
no higher than a hollow
block.

Bumangon ka isang araw noon
upang tabasin ang kasiyahang
ayon sa sukat ng iyong katiwasayan. 
Pinagtagpi-tagpi ang mga bahagi,
magmula: manggas, bulsa
hanggang botones. 
Binusisi ang bawat sulok,
tinastas ang mga tutos na hindi
umayon sa nararapat sa linya. 
Pinatakbong muli ang mga daliri
sa paisa-isang tusok ng karayom
sa lunan ng kapanganakan ng ligaya. 
Nang matapos,
agad mo namang sinuot
ang bunga ng itinanim mong pagsusumakit. 
Isinayaw kapares ang yakap sa sarili. 
Hindi mo na pinatahan ang awit ng
kaluguran; ang tugtog na nagbibigay hudyat
sa pagbalse, bawog at hayon-hayon. 
Hanggang sa kumatok muli sa pinto
ng 'yong kaluluwa ang mga pilas ng
kalungkutang naiwan mo sa nakaraan — ang
mga retaso ng pagsisisi. Lubos kang
nagalak sa pagpunas ng tigmak
mong pawis. Nakaligtaan mong magligpit
ng mga panghihinayang, dalamhati't
paninimdim, dahil ang mga patibong
ay lingid sa nakikita. Pagkatapos ng pananahi, 
isasayaw ka na naman ng lumbay.

As you tell me about my younger brother’s death, this house seems like a river mouth, the watercourse debouches into a sea. Then a boat is leaving to the other side of the earth. A child’s last breath marks an unmappable seascape in your memory. How the morning mourns with a mother: dismantle or burn the house in which her son died.

Five years ago, you narrated to me the story of the bones of your great grandmother, how the skeleton was removed, given a ritual cleansing in the barrio, placed in a small chest—preserved and carried it along if the family decided to move in Cebu. And you tried to remember the childhood stories of your mother during the war. Then you cried, Mama. As if I saw all your great grandmothers crying in front of me. I knew it was not about Lola. I did not know how to tame the currents within you. You were still remembering the tidal bore and erosion in the riverbank when everyone was almost near the waves of the sea.

The self is a resting place—an estuary, where the water from the river meets the sea, reminding of arrivals and departures. In the old Visayan culture, when all the healing rites failed to revive the moribund, there was one last desperate ritual to call back the departed soul. A coconut shell of water was placed on the navel while chanting, “Uli, uli, kalag.” Come back, soul, come back.

“Mama, I imagine you with those lullabies instead of those chants.”

In the afterlife, a boat will arrive, filled with stories from the childhood of your grandmothers—sinking and slowly turning it into reefs on the sea floor. Only the sea's humming and the mellow voice of my brother when he will call you Mama for the first time, shall be heard.

Your soul will always seek your womb. This world will own too many kinds of dying. But hopefully, death will be kinder than the earth.

American Immigration Ballad

Visa      one            Dependents          three
            As a tourist then to work
Twelve more years and the kids had grown
            into proper English-speaking jerks
Parking tickets            Lights left on
            Didn’t even call their mother
Drug use            Teen pregnancy
            One married and divorced the summer
before turning twenty-seven
            Just one degree between them
so when orders of removal came
            they turned EXTRAmerican
They paid lawyers to make papers
            One qualified for DACA
The other went to mosque and church
            read Whitman            Plath          Baraka
Found poetry less opaque
            than law      Jaw aching      pained
singing bodies electric
            naked      charged      staking claims
Three kids      US citizens all
            The oldest would lament
Your honor      I was just a boy
            Not even a news event
Look at me      It was simpler then
            No fence      No cage      No war to flee
He practiced in the mirror
            all night            told the tale dutifully

The Therapy Intake Form Asks What I’m Afraid Of

I’m so afraid of anger
I’ll do anything to avoid it.
I’ll look past the belt
buckle in my father’s hand.

I‘m so yoked to a tragic pose.
This is not a running
kind of place. When I say
go, you can go, but this

is a no-go zone. The kids
need to know where they are
welcome. Here, in this place—
there, somewhere else—a felled

jiggling mass of reddish flesh.
A flush. A lash. A flurry
of weathered leather. A little blood
on the fin but still the bomb went in.

I don’t mean to offend, but
a suicide is a means to an end.
I think of death—my most-oft
posture as I imposter yet another

impossibly beneficent room.
Of this I‘m positive: I left
out the part where I kissed my son
like he’ll never see me again.

Lady of the table,
whose worship I
have not learned:
please forgive my 
manners, the way
that I need a spoon
for my dumplings.

If I could translate
my nervous silence into  
a voice laden with 
courage, I’d ask you
to pass the sweet
and sour pork by 
myself, but here is
a fistful of rice – 
here is a prayer for
the people who will
sit in this same spot,
long after my soup
has gone cold and
all the vegetables 
have rotted:

may their tongues go 
unscalded, and may
their chopsticks snap
clean down the middle,
and may they have the
courage to answer every
question your ahma will
ask. I have talked this

circle into the shape of
an open mouth, into an
apology for my silence,
and now all I’ve left is
hope – that when they
find themselves with 
empty plates, they will

know to stay a bit longer
after they have said
their thanks.

Sa sikot ng Sumulong bumulong
ang kampana ng bundok. Ang pook, pinanahanan 
ng mga gusaling animo’y ulap 
sa pananaw ng ilang 
ibayong siyudad.

Sa tarik ng landas, bakas ang pagsubok 
tungong Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje.

Ilang libong hakbang pa kaya 
hanggang huling hingalong hininga
upang masumpungan ang pagpapala
sa paanan ng simbahan
sa rurok ng kalupaan?

Antanda, antanda...

Ganito pala kalayo
ang lapit ng Poon
Sa pusod ng lungsod ng Antipolo.

after "The Parable of the Sparrow" by Mookie Katigbak-Lacuesta

Remember Bao? How diabetes got the best of him? That weeks before his passing his right leg had been amputated? Or was it the left one? The answer depends on the apán of Purok 2, Brgy. Palaka. One day, Bao made his own dance studio out of sticks and fervor. The next day he taught us how to break our bones so easily. Back then, Bao seemed like a real instructor of a real company. And we, his willing students. Yet the blight never truly parched. The summer rain was unforgiving. At 8, I attended his wake. Sporting a sky blue shirt, I animated his favorite tinge. My sister and I sat in the palest row. Stillness. She wept without sound. She wept with tears that rivaled Bao’s mother. She wept and wept as if she were his lover. On the backs of my hands were dots forming a map. Trust his way, my sister said. Then I shut my eyes. Flash aplenty. The scene morphed to me waltzing with herons. We leapt from storm clouds to carabao ponds. The fields of palay and tubo seemed horizonless. Tricycles soared with their vrooming. Nothing made sense until Bao arrived, dressed in white. Long have I waited to see him again. My muscles went supple. Only he was the true choreographer. Only he was the one who knew the subtlest gesture of happiness.

Mighty Quiet

for Ate Susan F. Quimpo (1961-2020)

There is so much to say of this
mighty quiet. Let us begin here
in murk of struggle, a manuscript

is but scraps of notebook paper
smuggled into prison cell, into
forever, wherever there is deep

listening, wherever we are
waist-high in river, wherever a
marxism fumbles out of my

mouth, wherever the river mouths
a psalm, wherever that psalm is
glass bottle, gasoline, cloth, and

flame exploding on government
wall. Gutter stream is context for fish
trapped in net, sugar trapped in blood,

blood and children rushing downstream,
down this very street. This sacrifice: body
of carabao halved, its hooves tender

on asphalt, a weeping, a sobbing, a
yearning—smallest of axes hacking
sky then flesh, hacking flesh then

sky: we wade again in another river.
Wherever we slip on tiny stones,
wherever a small mound is too

steep, wherever our syllabus wages
war against erasure, wherever we
crawl through windpipe of mountain,

hike in a cave of bats, dip in dark water
glorious. You—on a beach elsewhere,
sustained in hymn and footnote

somewhere. Let's steep these
Sagada tea leaves longer than usual.
Let's be an explicit trouble of study,

a specificity of practice, in monkey
dance, biting black and gold tapestry.
Wherever ancestors smell matches,

hear the cool of acoustic, historical
reckoning in expanse of lung. This
loss is but a harvesting of the dreamt,

a vastness of rice terrace—
perspiring shamans, their teeth dark
red with betel nut, humming literatures

for the wild boar departing—meat for
the estranged. There is salt, uncertainty,
and plastic cups of Red Horse. Strum

guitar—this is a mighty quiet for you,
sister of salvaged young, mothering and
mothering many: on a humid evening,

you say my life's work is to write
the story of my mother, the hurt
in an anthem. Wherever there is

so much song, so much promise, so
much to say of this mighty quiet:
this anthem, this anthem, this anthem.

The Pressing Honesty of the Dead

Imagine the pressing honesty of the
dead. Imagine water inside of what
gets remembered, what gets remembered 
inside the pink glow of an uncle's surgery
scar, what scars from capital. This quiet
in excess of crisis: In the backyard, on the
folding table, is a round tupperware
of buko salad. There go langaw langaw
everywhere everywhere. These sort of
things migrate. These sort of things thesis.
These things make mess, an artist's guide—
a queer genealogy that goes and goes.
Yes, this mourning, this mourning is.
There goes auntie protecting the buko
salad with a hospital blue shower cap.

Isaac Prepares to Sacrifice Abraham

There is no incentive
for another prayer.
It could well be

a ram ensnared
in a provident thicket
waits. The stories

that come after us
will bind me as well—
to truth, or a promise,

or to a power
that is not mine.
Let us take our time

in our walk up
the mountain. The dialect
of the wind at this altitude

wears different shapes
and pitches. Trembling pebbles
register our steps.

I have never seen an angel.
I want to make you laugh.
It breaks my heart to see you tired.

I look at your hands,
the same ones
that have instructed me

on how to plunge
a good blade into good meat,
like so, like so,

hanging slack,
unoccupied by ritual.
To spend time like this.

This is a faithful body.
I expect bone and sinew
to cooperate, and it does.

I have known you
for as long as you
have known me.

The sky is not a mirror.
The earth is not a mirror.
I avert my eyes

from your eyes.
This is the only way
I know how to be brave.

Thank you for everything.
I have to be the one
who obeys.

Holy Week, and the Roads Are So Empty That Going Fast is Easy

April 2, 2021

and sometimes what will happen is that when someone decides
they are finished with the undertaking of being in your life,
they will make this decision privately, with relief, not to hurt you,
though they do not consult you; this decision does not take you
quietly aside, and you will need to know that this
is not abandonment; abandonment is for silos standing
in flaxen fields, fake lighthouses in a row, and you will need
to know that this is all windswept and fine; if a personality
is the same as a soul then nothing has died, and there might
come a day when you will encounter each other again after years
through a chain of small usherings, revisions of the same volta,
and their name is a lap to run, but you want to say their name
anyway, and you won’t, and this is a decision you also make
without consulting them, and even this is alright; you come into
a clearing, and a pledge stands inert in the field of knowing

When I Knock My Front Teeth On the Mic, I Finally Understand

That God put me on this earth to scream.
Good and guttural. Hellion chip enamel off
atonally. The taste of beer and iron. Gold
is the absolute fury of every engineered
exhale. Clattering cymbal and quivering steel
tripwire woven through cedar menace whip
around on a whim like a twister. The devil
can’t come in today. He called in sick, I forged
his medical excuse. A cleansing is commencing.
Forego all Apollonian affectation and bless
this metal mess. And do you know what bliss
it is. To throttle like a body should. I’ve rallied
black lung to pull the primordial from all these
long years to make this night worth the good
people’s money. There ain’t no fucking pivot,
we are here for a good time, for the sheer
brawn of being alive. This is for the gutter punks
with all the damage, the single mothers,
the bushwhacking philosophers, the runaways
from a country called knowing everything.
Brute release. The sacred technique.

Rainbow Baby

Malabo ang mga linya sa sumulpot na bahaghari.
Hindi pa ganap na bughaw ang langit
nang dumating ang malamlam na arkong
halos ikubli ng ulap ng sanlaksang alinlangan.

Paano nga ba pagkakasyahin sa puso
ang samo’t saring damdamin na inihahayin 
ng magkakakontrang elemento sa langit?
Paano nga ba magpasalamat sa paglitaw ng liwanag
matapos lumpuhin ng marahas na unos?

Nanalangin ako ng liwanag sa gitna ng dilim
ngunit hindi agad maituring na liwanag
ang liwanag na dumating.

Bed Rest

Nakatakda na ang haba ng paglalakbay sa ilog 
na kailangan natin tawirin natin nang magkasama.
Pinag-aralan ko ang mga naitalang babala:
punô ito ng mga balakid at sopresang panganib.
Ganito naman ang disenyo ng paglalakbay:
sasakay tayo sa magkahiwalay na balsang
pinag-uugnay lamang ng manipis na lubid.
Magkadikit, ngunit hindi ganap. 
Magkalapit, ngunit hindi kita masisilayan
hanggang sa maabot natin ang pampang.

Ngunit may sapat nga bang paghahanda
kung kamatayan ang parating nakaamba?
Nasa kalagitnaan tayo nang umalog ang balsa ko
habang paluwag nang paluwag naman ang kapit mo.

Humiga ako sa gitna ng balsa’t 
ipinaubaya ang balanse sa marahang agos 
sabay iniusal ang palaging dalangin mula simula: 
sana sa pagmulat ng aking mga mata
ay kasama pa rin kita.

Ang aking buhay: kanlungan sa kulungan.

Ang tainga ko ay nakaniig sa labi ng radyo.
Nakikinig sa hindi nagtitipid
na bunganga ng mga komentaristang
naghahatid ng mga ulo ng balita
sa sangmagdamagang takbo ng panahon
sa riles ng mga kagila-gilalas
na pangyayari ng lungsod. Ngunit sa isang tao
ako lubos nahumaling
sa radyong ito na nagsasapelikula 
ng mga paslit na inip 
at mga kirot ng guniguni. 

Pinagmamasdan ang mga katawang lupa ko
noon pa
na bahagi ng pagbangon at iba pang
mga naibulsang pagkamangha at paglaho,
sa pag-ibig, buhay, pakikibaka,
landasin na walang hihigit, sasapat.

Nang minsan ay hindi ko naiwasang kiligin
at napaso ang dila
sa bagong saing na mais
dahil sa pagpapalitan ng matatamis na linya ng magkasintahan
tuwing ala una y media
sa sinusubaybayan kong drama
kasabay ang huntahan ng mga kundiman
mula sa wayang ng paligid.
Doon ay sinasayaw ako sa isipan 
ng magkayakap na asawang nadako sa Cotabato.

Araw-araw kong pinagsisisihan ang pagpili
ng unang pag-ibig,
kaysa pangarap na landasin.

Sinuka ko lahat.

Ito marahil ay tawag
ng sariling silindro ng anino
sa pagsusunog ng sariling balat sa balat 
ng kinahihindikang pag-ibig.
Akala ko ay ganoon ang pag-ibig: niyebe
ang magpapayakap ng dalawang
nilalamig na puso ayon sa k-drama. Mali.
Lamig ang gagawa ng siwang sa puso.

Pag-ibig na tulad ng sanaysay
na sinasalaysay ang mga danas sa pagsulat
habang nandiyan ang kalungkutang nakasubaybay,
kung paano mo isinisulat gamit ang kutsilyo
ang mga kalungkutan sa iyong balat,
tagos sa kaluluwa,
walang hihigit, sasapat.

Hindi ko tarok kung nakalaya ba ako sa sumpa
sa ganitong tinatawag na pagdahop
sa pag-iisang dibdib ko sa sundalo. Alam kong
nagsusunog siya ng bangkay. Ngunit baka kaisa rin niya ako
sa sumpa ng kaniyang mga paa na nagsisilid ng kamay
ng mga nakikibaka sa hungkag na kahon at nagbubusal
ng mga tambol ng paglaban.

Akala ko ang pag-ibig sa isang alagad 
ay paghapon ng sarili sa katahimikan
ganoon pala ang isang pagpapahirap ng sarili 
sa putok at himutok ng ‘di mahagilap na panlilinlang. 

Mali ang akala ko: may wakas ang pag-ibig. 
Hindi lang sa sarili. Walang hihigit, sasapat. 

Hanggang dito na lamang.
Maraming salamat sa pagbasa ng aking kwento.

Lubos na gumagalang,
Delia

Karne ng baboy 
Bigas, isda, at gulay 
De lata’t pagpag 

Tubig, kuryente
Makupad na internet
Kompyuter, CP

Serbisyo, presyong
Nakalululang balon
Ng konsumisyon

Ayudang barya 
‘Di sapat na pang-alo
sa napopoot 

Sikmura’t bibig
Na nag-aalburoto 
‘Di matahimik

Huwag lang matiklo’t
Masabihang nanlaban.
Napakamahal

Kabaong, libing,
At pagbawi sa labí 
Ng asawang pinaslang.

            When I landed on your soil, 
            I said to the people of the Philippines
            whence I came, I shall return.
            —Douglas MacArthur

Itong kapitbahayan

sa loob ng dalawampu’t taon wala na 
            ang bahay na ito. Binenta na naman ng
                        gobyerno sa mga oligarko. Mula

sa bintana, waring sumasayaw na kamay
            o apoy ang natitirang dahon sa mga payat
                        na sanga. Monokromo ang lahat, parang

tatlong taon lang ang nakaraan
            o tatlong taon sa hinaharap
                        kami, na narito, ay wala na.

*

May dalawang babae sa labas
            ng kampo, mga walang suot,
                        ang isa ay matandang naghihintay.

            Hinihintay bumalik
                        ang anak na sundalo.

Sa Kusina, Wakas

Bago pa man ako maghanda para sa eskwela, makikita ko si nanay sa dilim ng umaga,
nakatayo’t nakadungaw malapit sa bintana, nakadaster, nakapaa sa’ming munting kusina.
Naghuhugas siya ng mga nakatambak sa lababo, kagabi pa ang kutsara, tinidor at kutsilyo.
Nang minsang muntik nang makabasag ng baso’t plato tahimik lang siya sa paglakas ng tulo ng gripo.

*

Sa kusina naghugas ng mga ginamit sa lababo na dalawang linggo nang nakabinbin. Hindi anim na taon ang kinailangang bilangin upang sabihin na dinalaw ng gagamba ang platong metal na naiwan kasama ng pinatutuyong hugasan: plato, kutsara, tinidor, kutsilyo, kaldero ng kanin, kung saan may umusbong nang amag sa tutong. Sabi ng lalakeng inibig, ang solusyon daw ay asin.

Pagtatanod

Humahampas ang liwanag mula sa labas
sa mukha ng babae. Tumutulo ang tubig
            sa salamin.

Tinabihan niya ang asawang
taimtim ang pagtulog.
Hinipo ang balikat, sinuklay
ang buhok, isang halik sa noo
at labi, pinatay ang ilaw sa kwarto
            sa huling pagkakataon.

Lumangitngit ang palapag 
            sa bigat ng mga paa.

Tagana

Kinakarawat ta ini nga takna hin karibhong
nga may lahid hin paglaum
ngan pag-usisa ha mga milagro 
ngan maldisyon nga kaya buháton ngan buhatón
hiton aton mga tudlo.
An tawag ta hini burublig, pintakasi,
an tawag nira hini pag-alsa.
Mátuod ka yana, waray labi nga makaharadlok
kundi an panulay nga nagsusulsol
ha kolektibo nga agurok
ha burokratiko nga kagutom.

Mabalik an tarhug ngadi ha aton,
ngan kitá labi nga maggigihinatagay uyon ha katigayunan,
maggigisinarigay labaw kay kinahanglan.

Presisyon

Kitaa ini nga balá,
nahimugso ha henyo nga mga tudlo,
kalkulado, malinis, antes
hiag-an ha amon plebeyo nga dughan,
nagsusumbong hin abunda nga ihap hin mga lawas
nga nagbuhi hin kadanggaban
ha atubángan han hinawid ngan lipóng nga mga santos.

Pananglitan, may sumat la an nag-uusig nga ayam
mahitúngod ha urusahon nga mga sapatos.
Ginhuhukman kami hiton magsiok nga mga dalan
ngan mga taran-awon nga tinalikdan han am mga bintana.
May mga bahín an panimalay nga diri kilala
han kabataan. Tubtob nga hisabuhan kami
hadton pino an pamati: an pulbos ba adto
kun an panimaho nam?
Dinhi namon nasukol an distansiya han pulbura
kay masayon la maigô iton waray ngaran,
súgad ha ira.

Diri Katgutom

Hibubut-ukan ngani ak hini nga haros-sinimsiman,
haros-sagmáwon niya nga saru-salakot nga sustansiya
hin mga butod ngan lab-as nga unod ngan tul-an,
ugbos ngan sipil hin utanón nga yinam-iran,
sindo bumangil ha pamulong kinikilala han ngipon, kinakarawat
han dila. Kundi waray magdadalunót nga salamat
ha akon malangsa nga im-im ngan simod.
Di man la nagsusuol an ira tiyan ha pagkinita ha akon
maldesido nga diyeta. An ibá nga runós, nauyon
ha iya sangguwinaryo nga kaluoy. 

                                                      Andam ako
makasala, unta, ha pagbungkag han hura nga kusina.
Waray man ngani ak makigsasaro ha iya kopa.
Waray man ngani ak humampang ha iya lamesa.

~ Lithoredo abatanica

One of my favorite parts in Woman 
Warrior is when a bird leads the girl 
deep into the mountains, where an old 
couple who are really Jedi or Kung 
Fu masters train her to become

a great warrior. She fasts for days
and days then eats only ferns or moss
or shoots, drinks only dew or melted snow,
which sounds more extreme than keto. 
When her hunger is almost unbearable, 

she either hallucinates or a rabbit appears 
and jumps into the fire, sacrificing itself 
so she might eat every part of it, return 
to the world strengthened, and vanquish 
all her country's foes. I don't know 

how she does it: how she demolishes entire
armies and rescues women that have been kept 
in basements or dungeons, then returns to her
village, serene as can be, to take up again
the ordinary life of wife and daughter. 

When I was a thin and scabby-
kneed schoolgirl prone to nosebleeds 
and allergies, you could see clear 
across the roofs of neighboring houses 
to the parish church and adjacent 

elementary school and tell 
when students were dismissed for the day. 
Then my mothers would whip up an afternoon
snack: hotdog slices piled on a plate of fried
rice; on the side, a bottle of orange soda 

or Coke. They'd sit me down as soon as I 
came through the door; I ate and struggled 
to finish everything, not sparing the last
grain, as they stood sentinel on each side.
Heroic eating, scholars call it—that trope 

in novels where immigrant characters pick 
the flesh of fish and fowl close to the bone,
then boil these to get at the nourishing
marrow. Neck bones and gizzards, chicken
feet, yards of innards washed clean 

to make garlands packed with meat 
and onions and blood—Which is to say,
all the parts that others deem savage,
though abroad they might try haggis 
and a wee dram. This is not 

to be confused with Mukbang, those
YouTube cooking/eating broadcasts 
where in one sitting, the hosts push 
enough noodles and eggs and hot sauce 
into their mouths to feed a dozen men. 

Some of the most amazing are petite 
women like Yuka Kinoshita, who has more 
than five million followers and can pack
anywhere between five and twenty-five 
thousand calories into her wispy  

frame. Since I've become someone  
who saves all the leftovers in the fridge, 
I'm not sure how to think of this kind 
of extravagance. While I take pleasure
in food and flavor, I like to think

that eating could have some kind 
of quiet purpose beyond itself—
perhaps like rock-eating shipworms 
who tunnel with ease through limestone
as if it were a loaf of sourdough

or an apple: changing in time 
a river's course, leaving behind a hive 
of hollow cells, tiers of capsule hotel-
like spaces where snails and crabs 
and fish could take up residence.

Binurudbod ko sa kabatagan
An garapon nin abo.
Nagtatangis an langit mantang
Nakisumaro sa daga 
An dating nag-aataman digdi.

Dae lamang niya pighalat na magbunga
An puon na dikit mi nang marunot
Kaidtong primerang namidbidan
Nin latundan an saba. 

Hahalaton na lang mahimtong. 
Dae man kasing namit kan nakatuodan, 
Kakarakanon gabos. 

Dae ka na masusuhay sakuya liwat. 

Kabatagan (Sagingan)

salin ng may-akda

Ibinudbod ko sa sagingan
Ang garapon ng abo. 
Tumatangis ang langit habang
Naging kaisa ng lupa ang dating
Nag-aalaga dito. 

Di man lang niya hinintay na magbunga
Ang punong muntik na naming madurog
Noong unang nagkita
Ang latundan at ang saba.

Hihintayin ko na lang mahinog. 
Hindi man kasing sarap ng nakasanayan, 
Kakainin lahat. 

Hindi ka na maawawalay sa akin ulit. 

Kabatagan (Banana Grove)

translation by author

Into the banana grove I sprinkled
The urn of ashes.
Heaven wept 
As the earth became one
With he who once tended it.

He did not even wait for the fruit
Of the tree we almost crushed
When for the first time 
The latundan met the saba.

I shall wait for ripening, then. 
Even if it does not taste the same as that which I loved,
I shall consume.

Never again shall you be taken from me.

1.         Inaaral pa lang ng dila’t bibig 
            ang hugis ng “Mama” at “Papa”
2.         Pink na kapote 
            sa paanan ng retrato at altar
3.         Pangalang tinik sa lalamunan
4.         Di maburang krayola sa sahig
5.         Naghihintay ang santan
            ng mga daliring pipitas ng bulaklak
6.         Walang hanggang tagu-taguan
7.         Binurang pangalan sa class list
8.         Nagbabahay-bahayang mga magulang
9.         Tinuldukang parirala
10.       Nagkukulang ang mga kuwitis
            na maghahangad sa kalawakan
11.       Alipatong tinangay ng hangin 
12.       Maiiwang nag-iipon ng alikabok
            ang tinagong liham ng pag-amin
13.       Katitikim pa lang ng pakla ng beer
14.       Kapit-hinga sa unang halik
            at huling pagpikit
15.       Bagong sinagtala sa uniberso ng iilang saksi
16.       Kotilyong di na masasayaw 
17.       “Takbo.”
18.	 

your first loose milk tooth snapped      from wiry gumvein
            wet pearl tumbling into palm      as you stood in the garden

you’d pulled & pulled till tissue tendril untethered      & clumpy clots
            seeped      crimson ink blotting      your bottom lip

you thought this is what it’s like      to bleed      to pour out      to press
            detached incisor onto finger pads      grubby

you cradle-cupped the fang in jam hands      put it in a jar      rattled it
            ringing      to fluster the maya      chirping in the durian tree

but lolo snatched the thing      hid it under rafters for luck
            you shrieked      trilled indignant      but he just laughed

nights after      a dream of molars      falling from your mouth
            & you recalled the old warning:      when you dream

of rotting teeth      chew on old wood      or someone you love
            will pass away      but you told no one      sneered sour

at broom handles      used matches      lola’s cracked rosary
            its beads carved from an olive tree that once grew in Bethlehem

soon lolo took ill      his canines jutted      tips protruding like aswang
            ashen      & when he died      moths clustered over his casket

ghostly bouquet      this is what it’s like to kill      to cause to die
            to snuff a life quick      & you recalled the old saying:

when white moths gather      the dead flutter among them
            so you smudged candlewax      coaxed it into the shape of wings

thorax      abdomen      took storm-fallen branches      bit hard
            till splinters barbed your tongue      you tried to undream

float your milk tooth from the roof      to nestle it safe
            in your mouth      & snatch it      snatch it all back

Inabutan ko ang libing ng anito. 
Nakasakay siya sa bangka, 
at pinanonood ng mga batang nakabisikleta.
Abuhing salamin ang tubig, 
nalalasahan ito samantalang 
malamlam na bughaw ang langit. 
Palayo nang palayo ang sinaunang diyos.
Palakas nang palakas ang mga ugong, 
dasal sa wikang nagwaglit, matanda.
Maya’t mayang sinasaniban ng ungol
ng nagdaraang jeep: love radio, love radio.

Grade 1

One day, the girl who had hair pointing outwards
like horns growing out from behind her neck
looked at me with eyes blank with youth
and said she was proud of me. Sip orange juice.
 
It was during break time 
when she tells the class, huddling around us, that I 
was no longer a gay boy. That sure, I was one yesterday, 
but today she sees none of that softness

weighing down my shoulders, tingling her curiosity.
Nothing bent or fragrant standing out.
Today, she declared me void and for that, 
I’m worth a round of applause. Crumple juice box.

Later in class, we stand to recite to the letter P. 
I stand, get nipped at the ankle by classmates 
not to say P as in Pamaypay, as in Pink, as in Prim, 
but to say P as in Pako, as in Pain, as in Power.

Replica

The attention those gauntlets would catch
out in the streets. Shine full silver,
their outlines solar, framing
power muscular yet refined.
Imagine unboxing the delivery
through a flurry of excitement, 
donning the headband – sorry, tiara,
and seeing it as reconciliation
 
between the young man 
who wants to grow into full man 
by looking past tremors of his own hate,
studying the dullness in violence,
understanding that mercy is a constant task
and that the truth isn’t always as golden
as a one-word definition,
 
mixed with the plucky eight-year-old boy
wearing a mask from Toy Kingdom, 
a makeshift lasso made out of
shoestrings, ribbons and shorts strings 
latched at the garters of his basketball shorts,
who will only spin to transform
to fetch a remote or pour water into pitchers
at the right call for help: Wonder Woman!

Lemon juice

and here we might be having 
a love that knows about time
that doesn’t burrow in the chest
coming through smooth 
like the first inhale of a cool breeze
upon opening a door 
the kind of love that knows 
its place and circumstance
within the choice you must make 
between the bad event and 
the typical happy ending
because sticky situations 
do not transmute into good 
by themselves
you have to choose to wake up 
and contribute to the healing
until you bear a gift to reap 
which right now 
is the rest of central London 
all to ourselves

the city not noticing the swift landing 
of an arm around a shoulder

the back and forth of flirtation 
nimble on its feet

            Luluhod ka sa harap ng estatuwang marmol. Magbabalat 
                        ang mga labi. Dahan-dahan mong bitbit ang katawang 
pinagmasdan sa kahubdan at pagkabuo. Bubuuin mo 
                                                ang templo ng kanilang mga sala. Mga matang 
                                    walang pakundangan. Rituwal ng pagkanulo, 
magtitipak-tipak ang mga kuko. Ganito hinuhulma 
                        itong pagsamba: sa mga espasiyo ng lantarang pagkanulo, 
                                                umaalingawngaw ang pagguho. Nais manatili, nais mamalagi 
            nitong mga sandali— 

Sa sala, pinapaso ng mananahi ang mga tastas sa laylayan, 
                                                pinakikinggan ang parada ng mga makasalanan. Walang 
            nakaaalala sa santerong lumikha sa imaheng kaharap. 
                        Patuloy na kinakanta ang mga hymno ng paglimot, 
                                    ang sagot ng siyudad sa ating pagkalimot. 
Para sa kanila, ang pagkalas ay siya ring pagkawala. 
                        Ano nga bang pinagkaiba ng pamahiin sa pananalig, 
                                                            ng penitensiya sa panata. Magkatumbas 
            ang halaga ng katahimikan at mga salita. Hindi maaaring 
                                                                        magsalit-salitan ang alinlangan at pag-aalay. 

                        Hagayhay na panakas—ikaý manonood, mahigpit 
ang kapit sa rosaryong alam ang kanilang lungkot. Silang ugnay 
                                                            sa ating mga pasakit: pilak, insenso, ginto, tanso. 
            Puntod ng mga sinukuan. Bubuo tayo ng bagyo sa disyerto. 
                                    Bibilangin ang ating mga marka sa kalendaryong hindi pa rin 
                                                nauubusan ng mga araw. Itong pagkauhaw ng mga sinukuan. 
                                                                        Ngunit ang umaga—
                                    ano ba’t senyales ng kawalan. 

            Ihihimlay mo ang ang susunod katha sa alpombra at hihintayin 
                                    ang panalangin sa panibagong umaga. 

At kahit isumpa mo ang bulkan sa hilaga
hindi ko pa rin maaalala ang iyong mukha.
At kahit hanguin mo ang mga bituing itinapon
ng mapanghimagsik na ulap ng kahapon,
hindi ko pa rin mababakas ang amoy
ng kapeng barako na iyong pinapakuluan
sa kalawanging kalan t’wing bukang-liwayway.
Palagi ka na lang abot-tanaw, sinusuyo
ang langit na kulay ube at makopa,
hinihintay ang papel na magdadala sa ’yo
sa kabilang bayang nagsisiksikan sa kislap.

Hindi mo ba alam? Nalimot na rin kita—
at duon sa dampa ng pangako at pagbibiro
kung saan pinabayaan kong tangayin ng hangin
ang burdado kong panyo, aking napagtanto
ang pagkakaiba ng kabutihan sa pagsuyo.
Ang mga dahon ng bayabas na nakapagpagasgas
sa bango ng iyong tinig ay pinagsisilaban ko na.
At ang bangko sa kanlungan ng kamatchile
kung saan mo ginigiling ang mga butong-kape
ay naaagnas na. Pawang mga ipot ng ibon at manok
na lang ang nagpapaningning sa kawayang marupok.

The weight of adulthood has hounded me ever since
my first period, as though growing up meant subscribing

to a monthly pain plan. See how low I scale on the happiness
index: how I zombie through my commute, how I blend

into a crowd. Maybe I’m not cut out to be a breadwinner;
maybe I want to be some kind of performance artist or acrobat.

Maybe I should move to Norway or Denmark, the happiest places
in the world, next to Disneyland. Would I rather be miserable

with all my friends, or all alone and secure? There is nothing my country
can do for me now. The economy unrewarding to the project

of emotions. We’ll take less than minimum wage for scrubbing
the Internet of beheadings. We would walk right past the pieta

of a wailing woman. We would keep someone suicidal
in a cage. Resilience, the excuse for all that our taxes

cannot deliver us from. So I switch on my GPS so God knows
I’m here: my mind’s traffic jam is just as sticky as what’s expired

in my refrigerator. I hate to admit how much I’ve become
like my mother—I’ll stuff a whole chicken for the guests,

slap on a smile, and subtext a sentence: Please accept my hospitality,
or I’ll scream. Don’t ask if I’m married. Allow me the small justice of saving

face. Filipinos are a happy people. Peel off this mask,
and you’d find another, and another. We’d wheel the carapace

of a karaoke machine across a stormland. If you pushed a coin
into its slot, we would sing so loudly you wouldn’t hear the static.

Mga Nagpapahinga /

Bodies at Rest /

静止している物体

I. Tag-araw / Summer / 夏

ang hanging-dagat                                    the breeze from the sea
pinahihimbing ako                                    invites me to fall asleep—
ng ‘yong paghinga                                    your gentle breathing

海の風                                                       umi no kaze
眠気を誘うー                                            nemuki wo sasouー
君の息                                                       kimi no iki
            
II. Taglagas / Fall / 秋

pilikmata mo’y                                           eyelashes flutter
pilapil, hinahangin—                                  just like silvergrass it must
bagyo, marahil                                           be a typhoon gust

目のそばに                                                me no soba ni
薄棚引く                                                    susuki tanabiku
野分かな                                                    nowaki kana
            
III. Taglamig / Winter / 冬

bundok ay kumot                                      on mountain’s surface
ng hamog ng taglamig—                           the winter fog vanishes
palad ihawi                                                with palms of the hands

山肌に                                                        yama hada ni
冬霧晴らす                                                fuyugiri harasu
掌                                                               tanagokoro
            
IV. Tagsibol / Spring / 春

In early mo(u)rning                                   mata'y (u)maga
tears pouring from eyes like dew               ang luha'y pumapatak-
of cherry blossoms                                     patak, bulaklak

朝ぼらけ                                                    asaborake
目に垂るるや                                            me ni shidaruru ya
花の露                                                       hana no tsuyu

Pagkilatis kay Derek

hinatak, lagapak!
hiyaw! laglag, tapak

pagbitiw ng plastik
ang tindi ng talsik

kamatis nagkalat
laman din naglatak

ang baril nag-taktak!
ang pawis tagaktak

wala ka nang lakas
wala ka nang takas

            “Gamitin ninyo ang lahat ng kagamitan at sandatang pandigma
            na kaloob ng Diyos, upang mapaglabanan ninyo ang mga pakana
            ng diyablo. Sapagkat hindi tayo nakikipaglaban sa mga tao,
            kundi sa mga pinuno, sa mga maykapangyarihan, at sa mga
            tagapamahala ng kadilimang umiiral sa sanlibutang ito—ang mga
            hukbong espirituwal ng kasamaan sa himpapawid.” —Efeso 6:11-18

Alapaap nang matupad ang pangarap
Marso 29, bumagsak ang eroplano
Lulan ang pasyente sa gitna ng pagkalat
ng mahiwagang sakit na walang lunas
Higit sa tisis ng pulmonya
Naglililo ang hustisya
Sanlibong hukbo ni San Lucas
Inupos ng mga sugo ni Pontio Pilato
Sa mga pangakong hindi kailanman matutupad.

Marso 11, dalit ng isang anak: malayo sa ina ng saklolo
Sa amang hinahalimhim ang naghihingalong pulso
Buksan ang bintana sa pag-asang kapag umusal ng dasal,
Makikinig ang langit
Mistulang puhon sa poot
Ang dulog sa poon
Tangis.

Sa bawat pisil sa butil ng misteryo’y
Nagdudulas sa luha at pawis
Rosario sa passion sa atong Ginoong Jesucristo
Huminga ka nang malalim at hihinga na rin ako nang malalim
Sanggang dikit
Sobrang lapit
Walang araw na patid
Hanggang mawalan ng pintig
Saan dudulog?
Nagsara ang mga pasilyo ng templo
Isang dipang distansya sa panginoon
Bawal ang pahalik sa dayong talampakan
Sa nalagutan ng buhay
Sa biktima ng opresyon
Sa mga kalag sa purgatoryo
Sa pagbangon at pagtulog kayhirap
Imulagat ang mga mata
Puputok ang bulkan, sasabog ang dibdib.

Walang kasiguruhan ang kinis ng bukas
Huling tabon ng lupa at tapon ng luha
Sa yungib ni Lazaro
Sunóg na labí at usok sa bukana ng mistulang pugon
Dinig ang lagatok at lutong ng mga buto
May tinapay din kaya ang patay gaya sa tinapay ng buhay?

Darating ang panahong pataba na lamang sa lupa
Sa makatwiran o makatarungang pamamaraan
Ninais na mamaalam
Ngunit hindi sa pinangarap mong katapusan
Hindi kalilimutan ang mga pangalan
Sila na mga pumanaw sa labang
Sumalakay ay kaaway na hindi masilayan
Sa paglisan, sila’y pag-uusapan
Ng mga tahanang tinakasan ng pag-asa
Para ibuhos ang pananangis
Sa abang pintakasi

Totoo ba ang langit?

Sa panaginip,
Suot ang mga puting baluti
Panangga sa panlabas,
Sa kaluluwa at diwa ng katotohanan
Itinuro sa banal na kasulatan
Saka tinatakan ang bukay na kalatas
Nakikita mo na ba ang bulaos ng buhay na walang hanggan?

Nag-sermon na pod ang padre de pamilya
diri sa kan-anan, human nagbanha ang TV
sa mga pahitabo sa katilingban. Iyang tono
nga halos sinipra sa tikasang wangtigol
nga nagtamudmod og pamulong ngadto
sa mga kritiko. Matag balikas nga kinutlo

gikan sa bahong baba sa komander-in-tsip,
daw nagpasidungog og homilya. Giunsa niya
og sumpay ang suliran nga nasodnon
ngadto sa kalisod nga nasinatian sa iyang
mga anak? Ambot. Nagbalikbalik lang
ang giyawyaw nga “busa”, “dapat”

ug “mao na” samtang galingkod
sa trono sa kan-anan. Pakapinan dayon
og sangyaw bahin sa pag-disiplina sa kaugalingon
nga among gipasagdan. Gikan sa panapaw
sa kinamaguwang bayi ngadto sa pag-adik-adik
sa ikaupat nga anak ug wala ko mahibulong

nga nilusot na usab ang iyang pangluod
nga way nisunod niya sa serbisyo. “Tan-awa ko,
pensyonado. Unsaon nalang mo inigka-tiguwang?
Wala moy maambag, bisag loyalti sa inangbayan,
wala.” Mitugaw siya daw naa pa akong mga igsuon
diri sa balay. Mga way ayo kuno: way kalainan

sa mga dinakpan ug uban pang salot sa nasod.
Mopadungog-dungog unta ko sa gisugilon niya
tong usa ka adlaw: bahin sa korsong iyang gi-cross enrol,
diin gihangyoan ang professor nga ipapasar siya
aron mahimong tenyente. Unya puyde sad ilakip
ang mga kagabhion nga gasunod siya sa sinitsit

sa mga ada nga gaagda sa suok-suok sa siyudad
niadtong medyor pa siya. Apan hilom lang ko—
ma-red tag pa lang. Gidayanan na og kunot
ang iyang dagway apan ang hinapay mao gihapon
niadtong aktib pa sa kampo—hinlo pa sa konsensya.
Mibarog siya, ug milagro, nanguros.

Nagkagangkagang og lakaw pabalik
sa kuwarto. Mipadayon kog higop
sa sabaw sa tinuwang manok. Si Mama
nga naa sa hugasan, naghilom-hilom
sa tibuok homilya. Naghugas
sa mga luwag ug kalaha

samtang nagpaabot sa throwback
teledrama nilang Echo, Yen,
Sam, ug Yam. Hisgotan unta nako
si Mama bahin sa nasaksihang milagro,
apan sa wala pa moabli akong baba,
naglanog ang palibot

sa giugot niyang bagutbot:
“Loyalti sa imong kagaral!
Wa ka sukad ma-loyal
sa imong asawa,
inangbayan pa kaha?”

After Anita Magsaysay-Ho’s Women with Baskets and Mangoes

Trinity of grace,
they are the fruits swiveled
from the branch, stillness

and still life of summer’s
inflorescence. They are the baskets
they carry like a fretwork

of memory, weaved story
by story, morning after mourning.
Their skin is the color of dried

tobacco. Their headscarves are haloes.
They are quiet as their labor
of cleaning, mending, washing,

mothering. They are echoes
of each other’s gestures, and of the women
before them, and of the first

hand that plucked a fruit,
achingly sweet and forbidden.
They are harvesting.

After BenCab’s 32 Variations on Sabel

Bilang lamang sa mga daliri ang kilala kong mga kalapati.
Ang pagkakaalam ko sa kanila, mga ibong ang tanging alam na salita
Ay ang palakpak ng aking mga palad.
Habang patuloy ako sa palakpak
Walang patid silang pasirko-sirko lamang
Sa alapaap.
At habang nakasilong ang araw sa mga ulap,
Gayun din ang aking pagtanga sa itaas
Upang mapanood silang lumalangoy
Sa gaan ng hangin.
Hindi kailanman na inialis itong mga mata sa kanila,
Kahit pa laksang silaw, o kahit pa sa mga araw na kulimlim.
Nakaabang lamang sa nag-uunahang ampyas.
Tinatahak ng paningin ang hangganan ng mga kinakatagpo nilang silungan.
Ang kumpas ng aking mga kamay ang hudyat sa mga tahanang darapuan.
Habang malawak nga ang langit, maiksi naman itong mga palad.
Kung ano lamang ang sukat nito, iyon naman ang lawak ng kanilang lipad.
Nang sila’y magsilaki na, noong mga pakpak ay bumabagwis-bagwis na,
Nagtarak ako ng kawayan sa lalim ng putik.
Habang sa kabilang dulo ang bandila
Galing pa sa luma kong kamiseta.
Mantakin mong kahit walang palakpak, walang signus na sila’y magsibalik,
Itong bandila ang pumapatnubay. Subalit, mayroong mga gabing
Humuhuni sila na parang mga mang-aawit ng punebre.
Patuloy ang pintig sa aking dibdib dahil tulad din nila,
Ako’y kaluluwang walang laya.

The gaze tells me if nothing else
I am worth a gawk.

Glittering the bodice with sequins, what possibilities
do I erect as the city sharpens

the night sky into a dreaded opacity.
I reset my angles, my allowances

/

adapted. I borrow a body to make myself real,
palming the palm bloody proof.

It fits real nice: my becoming
against an unfastening neglect

rejecting any advance unrehearsed.
I am

a modest technology. I do what I’m told
to get attention

/

and keep it. I shimmy out of the dress
and shade away my boundaries

when touch comes and the eye
swallows my image. Can I continue—

/

does this feel good—incentive to accept the incendiary
glance. To upend intention into identity

/

woven into its many forms: a dress
on the floor, a moon forlorn

in its retelling. What energy is required
to ordain

presentation in its present tense
disowning itself

as it confuses one thing for another,
the bodice for the body, the glitter

for the sheen of skin, the eye for its hunger
to discern

/

disfigurement, recovering
from the haze of a breath on the surface

of an excuse to be seen. Beauty remains
contained in the room, confined to touch

-ing its projection, its makeshift stand-in
for an unnamed, unmanned need—

/

Dawn resists my machinations.

Buwad

            “As ocean heat waves proliferate, problems will 
            mount for people who depend on fishing and fish farming.”
            —Gretchen Hofman, Department of Ecology, 
            Evolution and Marine Biology, University of California

Makalipay sa tigbuwad ang sakit
nga init sa adlaw. Ang gibuwad
ganinang alas-otso, mamahimo
nang mabaligya inig ka udto.

Ang pinikas nga lawas sa isda
murag katag sa ngisi sa tag-iya,
malaumon, malipayon. Busa kon
adunay mas nakasabot sa kon unsa

ang kainit nga dulot sa unod,
ang buwad ang makasulti niini.
Ug sa padayon nga pagsilaob
sa kalibotan, bisan ang panit sa dagat

dili na takos sa pagpanalipod
sa iyang unod. Sa pagpadayon nga
paghampak sa kayo ug kamangtas
sa langit ngadto sa panit sa yuta,

makapaso ang kausaban. Kon
nakabantay ta, ato nang hinayhinay
nabatyag ang unsay naandan sa
usa ka buwad. Basin unya, sa tigbuwad,

bisan pa maabot ang kahaponon,
bisan pa tukma ug hamtong ang kainit,
mamahimong wala nay buwad nga
mabuklas, ang panit ug unod di na makita

sa padayon nga pagkaging sa panahon.

Sa nabanlas

            “High tides may permanently rise above land that is 
            home to 150 million people. This is due to sea level rise, 
            which is a result of heat-trapping pollution from human activities, 
            which causes ice sheets and glaciers to melt, increasing the 
            volume of water in the oceans.” —Climate Central

Sa pagtaob sa katuigan, gibanlas ka
ug ang imong pamilya ngadtos
mas taas nga bahin sa kalibotan.

Ang ingon pa sa mga eskperto, dili na luwas
ang pagpuyo daplin sa baybayon.
Tingali, kay hinayhinay nang gikutkot

sa mga balod ang nawong sa baybayon
ang kanhi bus-ok niyang aping, kalabera
na nga nagsibya sa mga hugaw sa atong kagahapon.

ang mga balod, usahay, yano nang modugmok-pino
og pangaliya ug paningkamot. Sama kapino
sa mga balas sa iyang baybayon.

Kahibawo kong suhito na kas wanang sa kadagatan,
nasubay mo na ang badlis sa mga bitoon ug
gikabagat mo na ang kalisod sa lawod apil

ang usahay mangtas nga panit sa tubig
nga magtay-og sa imong baruto.
Busa karon, mas lisod ang pagsubay sa dalan

nga wala mo pa naagian. Diri sa lugar kon asa
wala ang kasikas sa balod ug kaparat sa huyohoy.
Kay ingon sa mga eksperto dili na luwas

ang pagpuyo daplin sa baybayon tungod
sa nagkataas nga lebel sa tubig, nadagsa ka
sa laing lawod nga walay gasang ug balod.

Nakadumdom ka sa kabug-at sa mga hapon
nga tabangan kas imong kamaguwangang lalaki
sa pagsaog sa baruto ngadto sa dagat,
napalid usab sa imong hunahuna ang matag

kimba sa katig inig bira nimos pukot. Busa,
karon, sa imong paghinuktok sa may banggera,
imong nasuta nga kato silang tanan,

walay bili ang timbang tandi sa kabug-at
kon alsahon ang kahaw-ang sa bugasan
ug ang pipila na kahigayon sa lamisa

nga basiyo ang kaldero.

Nostos

            “Ayon sa mga opisyál sa Afghanistan, may isáng malakíng libingang 
            natagpuán sa isáng kulungan na nadiskubre sa ilalim ng lupà sa mga dakò 
            ng Kabul, na maaring itinayô noóng panahón ng mga Soviet.” —BBC News, 2007

Kailán lamang, nagugulumihanan akó
sa kalagayan ng mga kalansáy noóng natagpuán silá: bungong may mga telang
piríng, mga butó ng pulsóng nakagapos—
milagrong nahaplusán (anó kayáng kulay?
anóng materyál?) ng tela,
nasaksihán ang paghihirap
ng dalawáng libong kalalakihang nakatayóng hubád
nakatakíp ang matá at ginahasà
bago silá binaríl. Pinaghihinalaan namin na kasama sa kanilá
ang mga labí ng aking lolo sa tuhod
at ng bunsóng kapatíd ng aking nanay.
Bakit kamí naiinsulto—kamíng mapag-aksayáng
mga nakaligtás—sa paggunitâ ng mga nawalâ? Walâ
akóng naramdamán noóng pinasláng ko ang mga Haji,
sulat ng isá kong mag-aarál, na isáng dating sundalo.
Nápakadalî ngang patumbahín siláng mga Bárbaró, para bang mga gusalì
sa Mazar-e-Sharif. Anó pa ba ang maaarì kong
sabihin doón? Pinurì ko ang pagpilit ng paksâ,
ang kaniyáng angkóp na paghahalintulad. Sana maunawaan niyó: kung tumutol ‘man akó
walâ itóng makakalap. Ganitó akó hinubog:
buóng-buhay handáng mawalâ. Napanaginipan ko
ang aking mag-aarál noóng gabíng iyón, ang kaniyáng boses
gumigitgít sa marupók na balangkás ng alaala, sumisipol:
Kalansáy, Kalansáy, Kalansáy. Sintá, bakit kayâ
sa Inglés, ang katawán ay parehong patáy
at buháy? Alám ko na ang kirót ng pag-ulilà
ay may pusò, at kaya nitóng magmahál at matutò at sa gayón
matutong masuklám—gusto kong maniwalà
na sumalangit siyáng matiwasáy. Dalawampú’t-isáng taón gulang pa siyá noón,
noóng dinakíp siyá’t kinwestiyón.
Ang aking tito. Huwág ka nang bumalík! hiyáw ng aking nanay
habang tulóg. Huwág
kang bumalík. Luntian ang kaniyáng mga matá.

Ang Tanging Taxi Service ng Farmington, Maine

Pinatabí niyá akó sa kaniyá, kayâ napatanóng akó—nagbabasakalì
na ang kaniyáng kamalayan sa sarili niyáng kahinaan
ay magsilbíng kalaság sa sarilì kong kahinaan—
tungkól sa kaniyáng pagkabatà. Sa Cape Cod, gunitâ niyá,

kung saán nalumbáy siyá sa waláng-hangganang bugháw
tuwíng tag-lamíg, at nagnais na maglakbáy, kayâ napasali
sa mga Marino. At naglakbáy nga akó, birò niyá,
hanggáng Afghanistan pa. Pagsabi ko sa kaniyá

na tagá-doón akó, nadurog ang kaniyáng tawa—
at ikinalungkót ko ang sarili kong kabá,
o ang kaniyáng kabá, hindí ko matukoy. Nahíhiyáng
humaráp sa kaniyá, minasdán ko ang mga natumbáng punò

at malalabong bulaklák na balót sa yelo. Mabubuti namán
ang mga Afghan, biglâ siyáng naghunos-dilì. At jusko,
‘yung pagkain... Pero kinasusuklamán ko ang aking lahing Afghan,
lalo na dito, napapaligiran ng mga punong punô ng niyebe

at mga bahay na itsurang biskuwít. Alám mo, niligtás nilá,
ang kaniyáng mga salitâ tilà bang mantikilya, ang aking buhay—
pinakain nilá akó ng tinapay, kinupkóp. Hindí nilá kinailangan
gawín ‘yon. Maraming masamang nangyarì. Nápakaraming

kasamaán. Hindí pa rin matiwasáy ngayón: sa Kabul
kinaluluksaan pa rin nilá ang kaniláng kontaminadong tubig,
ang mga suicide bomber. Hindí ko dapat
‘tong sabihin sa ‘yo, pero, ubó niyá—Nami-miss ko siyá

paminsan-minsan. Ang iinit sa mga probinsiyá—
para ka bang nasa ibáng planeta. Kailanmá’y hindí akó
magiging kalmado dito, sa kalagitnaan ng mga malalamíg na buról,
mga gas station na nagbebenta ng Nescafé at Dove.

Pero pagkalipas ng walóng taon sa himpilan, ang kaniyáng boses
singklaro ng kamaó, gigising ka, kinamumuhian
ang taong nasa salamín. Ngayón, ang aking buóng buhay
ay hinggíl sa pagkalimot. Pribilehiyo ba ang mga alaala?

Noóng dumatíng akó sa Amériká, walâ
akóng maalalang kahit isáng barrio. Kasalanan ba,
kung gayón, na mainggít na ang tsupér ko’y nagkaroón
ng tahanan sa aking tahanan—diláw na alikabók sa mahahabà

at bulubunduking daán, kung saán dalawapú’t-dalawáng sibilyán
ay namatáy sa pang-apat na paglusób nitóng buwán—na mas tumagál pa
sa naranasan ko? Sa pakiramdám ko’y lalo pa niyá akó inilayô.
Alám mo, ang kaniyáng mabigát at Amerikanong boses

untî-untíng nababasag, heladong sapang natapakan ng usá, mabutí rin
at nakabalík akó. Namuó sa pagitan naming dalawâ ang hindí masabi-sabi,
malamíg na karagatáng punô ng pagkahiyâ, at pareho kamíng napatangáy
sa agos, hindí ‘man lang nalaman ang pangalan ng isá’t isá.

Lamay sa Paris

Tumatagay ng Malbec ang mga tita dito,
pinaparada ang kaniláng píghatî, mga masangsáng
at mahál na pabangóng bumúbulóng
sa mga elevator at pasilyo.
Bawat naturál na paglipas ay tumutukoy
sa hindí naturál: bawat tita ay may anák
na nahulog, o anák na nakitago sa natumbáng gusalì
nang dalawáng taon, hanggáng dumatíng ang katók ng mga opisyál,
bitbít ang bag na may lamán na bestida
at labí. Pero anó namán ang alám ko doón?
Nagpapa-pedicure akó, kumakain ng croissant
habang nagbábasá ng Swann’s Way. Noóng sinabi ko
sa isáng tita na gustó kong bumalík,
humiyáw siyáng walâ kang karapatang gustuhín ‘yon.
O itó, pahiran mo ng keso, sabi namán ng isá.
Hay, isáng kababalaghán ang mabuhay at makità
ang bakás ng paá ng aking tatay sa hardín ng kaniyáng kapatíd.
Galít niyáng itinatabas ang mga hasinto,
sumasagót ng palagi ‘pag napapatawag ang mananaliksík at nagtátanóng,
gaano kadalás mong naiisip na ang buhay mo
ay isáng pagkakámalî? Sa prusisiyón, nangangatal ang mga hiyáw ng mga tita:
mga alambreng dinadapuan ng mga uwák sa mabugsóng hangin.
Ayaw na ayaw ko ang bawat pinagplanong minuto. Inimbento ng Diyôs
ang lahát mulâ sa pagkawalâ, ngunit nangingibabaw pa rin
itóng pagkawalâ, sulat ni Paul Valéry. Ni minsan akóng namighanì sa Paris,
pero noóng tinanóng akó ng isáng estranghero
kung mabahò ba sa Afghanistan, sobra akóng nabiglâ
na niyakap ko siyá. At hinayaan niyá akó, ang kaniyáng mga bintí
pansamantaláng sumasagì sa akin.

Laberinto

Daan

Sa loob, walang-hanggang gabi. Lumalagos sa bintana ang sinag ng nag-iisang ilaw-poste sa gilid ng daan, puting-puti na tila may anghel na mananaog sa kalangitan at magdadala ng mabuting balita o ng kamatayan— haharurot ang isang motor sa daan tila nagbabadya. Parang awa niyo, huwag ngayon. Iisipin kung paano tatakas kung sakali. Tutuntunin ang nag-iisang lagusan palabas habang inaalala kung ano ang ipantatakip sa mukha, kung ano ang sasabihin saka-sakaling maisiwalat ang nagnanaknak na sugat, ang hindi mapatid-patid na pagnanasang maging normal, magmahal nang walang laberinto, walang pulis samantalang magbubukas ang pinto sa harapan, ang kanina pang hinihintay na paanyaya, ang kamay na aahon sa dilim at magpapatahimik sa gabi.

*

Sa labas, nakabantay ang pulis. Salit-salitan ang pagtama sa mukha ng pula at asul na ilaw na parang binabasa, binabalasa, hinahanapan ng masama. Wala kang ginagawang masama. Tinutulak ka ng lungsod na magdasal saka umiwas ng tingin, manatili sa gilid ng daan dahil wala kang maibibigay kahit pangalan. Minsan, ikwinento ng kinakasamang estranghero ang nakita niyang sisne sa papawirin at kung paano nito binuklat ang malawak na dipa ng pakpak bago pumailanlang. Hindi ka sigurado kung ano ang ibong iyon pero nagtiwala ka sa gaan ng kaniyang paglipad na parang kumakawala sa mundo o wala-sa-mundo. Doon mo unang matututunang mangulila sa mga bagay na hindi lubos na nauunawaan, nakikita. Hanggang pagtanda, babalik-balikan ang eksenang ito kahit lagi’t lagi mabibigo mapipiit sa silid na pinalilibutan ng salamin at ng hubad niyong katawan.

*

Sa kaibuturan, ang halimaw. Bagaman wala pang nakakakita. Naroon ang bakas: dugo, bala, kalansay. Hinding-hindi makapaghahanda. Hindi malaman kung iisa o marami. Kung mala-diyos, maka-diyos, o diyos. Kung anino o multo o tao. Kaya laging mapapalingon, lagi’t lagi magdadalawang-isip, lagi’t laging titingnan ang sarili sa salamin, babantayan ang sinasabi samantalang tinutuldukan ng pag-uwi ang bawat araw, binabakuran ng mga gusali ang kalangitan. Bawat gabi lilinisin ang sarili hindi maaaring ito ang aking mga kamay bagaman alam mo, sa loob-loob mo, may dumi kang hindi matunton, hinding-hindi mabura-bura, ang maliit na silid na kay daling malunod sa mistulang pagmamahal ang dingding na sinasabing hindi ko dudungisan ang bata mong mukha—pilit kang pipikit magpaparaos bago mo pa ibaling sa sarili ang sisi.

*

Sa ilalim, ang ipinagmamalaking proyekto ng departamento, ang tren na babagtasin ang gulugod ng lungsod. Lalagos ito sa mga higanteng butas sa ilalim ng lupa, kakalahatiin ang tagal ng paglalakbay sa magkabilang-dulo habang pinabibilis ang takbo ng ekonomiya, oras. Dadaan ang tren sa Langit Road patungong Bahay Toro patungong Daang Hari. Sinasabing hindi kailangang mangamba, walang makapapansin sa pagdaan ng tren kahit tumatakbo ito ng isang daang kilometro kada-oras, samantalang hanggang pagtulog hindi mapatahan ang mekanikal na ugong at pagyanig ng lupa na parang kinukuyog ginagalugad ng mga sundalo ang iyong katawan. Gumagapang ang lungsod tungo kanayunan.

*

Sa looban, makikipot na eskinita. Walang makikita ni anino ng aso maliban sa mga pulis na binubulabog ang katahimikan ng kanilang paghinga. Hinahanap nila ang katawang ihahalili sa kanilang gawa-gawang pangalan sa kanilang gawa-gawang listahan. Sinusundan natin sila ng tingin, ang asul nilang balat-kayo, sinusundan natin sila hanggang sila ay mapagod, hanggang sa parangalan nila ang isa’t isa dahil natupad ang kanilang pangako ng kaligtasan, disiplina, pinagmamasdan natin ang kanilang mga kamay na walang takot, malinis na malinis, tangan-tangan ang baril, pinapanood natin ang kanilang labi na humahalik sa pisngi ng asawa, ng anak, ng paanan ng santo, ang bibig na kayang humingi ng pang-unawa dahil sila lang ang nakauunawa, sinusundan natin sila hanggang pagtulog, hanggang panaginip, kahit sa ating mga panaginip, tayo ay mabubuting mamamayan, nakabantay sa likod ng itim na kurtina, nagmamasid, pinipigil ang hininga na parang may baril na nakatutok sa bibig.

*

Sa ibabaw, ang poon na nagpupuyos sa galit sa mga pagtatangka ng paglipad. Biyaya niya ang sako-sakong bukbok at sako-sakong pinatay. Tulad ng pangakong tataba ang isda, tumaba ang mga isda sa dalampasigan. Luwang-luwa ang mata na parang piping saksi na anumang sandali ay sasabog ang tiyan.

*

Sa ibayo, ang buong maghapon. Sa maliit nating mundo, tayo ay mga batang naglalaro ng holen, walang muwang at wala pang hinagap sa bukas. Isang araw, humagulgol ka nang walang dahilan. Hindi mo matunton kung saan nagmula o kailan nagsimula ang sakit. Sa bigat ng iyong kalungkutan, iipunin mo ang mga kristal na globo na nagkalat sa silid. Pupulutin mo isa-isa. Nang sapo-sapo mo ang lahat-lahat, tatayo sa gitna ng sirkulong iginuhit sa sahig saka haharap sa akin. Titingin nang maigi. Saka isusubo at lulunukin ang bawat isa.

            “A resident of a private subdivision in Quezon City caught
            the moment an ostrich ran down their street, causing a stir in
            their Tuesday morning.” —GMA News Online (August 4, 2020)
            
            “Former Philippine Health Insurance Corp. anti-fraud legal
            officer Thorrsson Keith on Tuesday alleged that executives of
            the state-run agency have stolen P15 billion from its funds.”
            —PhilStar.com (August 4, 2020)

What gilded cage
Opened in momentary neglect
For your escape,

Plumed harbinger,
Whose legs stretched
Into our headlines

& a world
As confused
As it is empty?

The savannah remains a dormant
Memory in your cells while
Your view is bordered by sprawling

Houses & the occasional green
Of manicured lawns.
You, a mascot

For an absurdity of a year,
For all that we have lost &
For all that has been squandered

Without our consent. Bird
Orphaned of a continent
& an expanse of freedom,

Augury outrunning
Heaven & hell to warn earthbound
Beasts that our misery

Is neither God’s design
Nor of His enemy’s, but worse,
By the hands of His own children

that grope, grab, & grasp
For more that they can hold,
Claws that pluck, no, seize & tear

Off our wings & leave us stranded
In the land of our birth,
Captivity, & death.

We should be running with you.

Ulan

ginbun-ag sang kagab-ihon ang pagpamatbat:
nagapalangudog nga nagsungka ang hutik
sang ugsaran nga nagpanaksi sang tuhay
nga tun-og kag ulan, daw pisu nga nagahuroy.

nagabadlak ang bulan sang manipis nga kasanag
sa mga busay padulong sa mga libtong sang Lake Sebu,
nagapusnga ang panganod sa gintaipan sang maalabaab
nga dupoydupoy. Ugaling, nagaulan niyan sa tunga
sang kagab-ihon nga wala sing bungog.

daw sa dungganon nga bisita ang nag-abot, ginbuksan
ko ang bintana kag gintamay sia, apang nagapanagu
sa hutik sang mga tinulo. Nagaulan, sa ugsaran, sa gwa
sang bintana, kon sa diin nakatanom ang akon kasingkasing,
nagapalangudog nga nagatamay
                        sa nagaulan na nga balatyagon.

Rolly

Sa atop nagdinumuganay ang mga kuring
kag ilaga, napun-an sang karos kag gupi
tungod sa nagkadol nga mga kamot, kagat,
kuko. Gindugangan pa sang napulo ka maisog
nga idu, nagapalanginit, samtang ginagurisnay
ang ila balahibo sang makusog nga hangin,
kag sang tuhay nga kaakig sang mga panganod.

Wala nakapiyong ang amon mata yadto
nga kagab-ihon, naganguyngoy kami samtang
nagalugdang ang amon lawas sa tubi, tungod
gintapan sini ang tanan nga mga panimalay. Kag
sang nagmala ang kaduyogan, kasubong kami
sang kuring nga bag-ong bun-ag, basa, nagapalangurog.

Humbak

             “Adding Philippine English words to the OED is about something
             we hear a lot these days—representation. We, in the OED, believe that the
             Philippines, just like this country, is part of the English-speaking world.
             And as such, Philippine culture, Philippine history, the Philippine experience 
             must be represented in this great work of scholarship on the English language.”
             —from “Bongga! What having Philippine English words in the Oxford English
                Dictionary means,” Philippine Star, June 28, 2019

            CONSTRAINT: Write a poem featuring
            the following additions to the OED: Pan de sal,
            Gimmick, Kilig, OFW, Kikay kit, Bongga,
            Halo Halo, Pancit, Comfort room, and Trapo

1.
It’s historical, daw
to insert
Filipino

words into this
very proper
Oxford

English Dictionary, this
Book that
more

than defines words
but also
provides

the history that
shaped the
Language—

a language that
colonized us
so

deeply we’ve even
become English
Poets.

Entonces (to quote
another colonizer),
we

make history by
revising history
through

adding to—changing—
the very
language

that subjugated our
words through
erasure.

We give you
“pan de
sal”

without its salt.
We give
you

“halo-halo” without bothering
to explain
how

the Japanese, more
colonizers, introduced
“mongo-ya.”

We give you
“pancit” to
enhance

your turn to
fast food
instead

of more nutritious
thoughts. We
give

you “kikay kit”
with whitening
products

inside its plastic.
We give
you

“kilig” because we
find you
romantic

despite all that
we have
suffered.

We give you
“comfort room”
although,

wait for it,
there’s no
comfort

found in language
which is
fickle

and refuses morality
and other
worthwhile

traits with syllables
like “am,”
“anti,”

“dis,” or “un.”
We give
you…

But we cannot / keep giving / affirmations.

We must also
give you
authenticity.

So we give
you “OFW”
for

the generations created
from centuries
of

“anguish,” “betrayals,” “corruptions,”
“abuses,” “thefts,”
“venalities,”

and so many
more English
words

to lead us
finally to
yet

another gift for
your English
Dictionary:

“trapo,” short for
“traditional politician”
who

is “traditional” for
belonging to
that

ruling class who
you English-speakers
enabled

to ignore then
forget the
ultimate

code for guiding
the responsible
development

of any nation:
“With great
privilege

comes great responsibility.”
Who cares
about

an extra word
here and
there

when “trapos” insist
on lives
beyond

mere words. In
this country
with

17 billionaires, the
poor eat
“pagpag”—

the one word
that your
English

Dictionary should have
included long
ago.

This whole matter
lapses to
gimmickry.

Our people don’t
eat enough
pan

de sal, halo-halo, or
pancit. We can’t
afford

experiences that would
make us
go

kilig with excitement,
joy, or
hope.

The notion of
a “comfort
room”

is laughable when
we all
piss

and shit into
the same
rivers

where we bathe
and drink.
Our

children grow up
without knowing
who

bore them into
their paltry
existences.

Not a single
trapo will
read

this poem whose
existence inappropriately
aspires

to its English
Title—definition:
“impressive”

2.
“Pagpag” is defined
as the
practice

of scavenging through
trash heaps
for

food. Due to
its prevalence
we

most assuredly will
give you
“pagpag”—

how then, my
people, will
we

take pride in
such an
achievement?

for the darkness that it brings,
or sail away eastward
tacking on the nameless wind
to outrun the setting sun
and sink beyond the horizon,
past the passing mountain ranges
to the open ocean beyond.
For no matter how wide the sail
or how well-rigged the boat
or, like a fine knife through flesh,
the hull parts the waves two-fold,
the night catches on
faster than the wind can blow—
distant mountains disappear in the darkness.
The voice of the sea becomes your own
in this darkness where
there is none but you and the wind,
whispering its dark will into your ear
with visions and sounds to remind
that you are alone,
that when the winds whip harshly
and when the boat is upturned,
that your screams out on the open sea
will turn to mist and dissipate
into the blowing wind and rising waves
until the farthest boatman hears no scream
but fears the faint whispers in his ear.
Though, in the dark, the waves shine
silver-white under the moonlit night
and with their motion you look up to see
the stars dotting the endless darkened sky.
As if a guide and by design of the teachings
when you sailed at night
accompanied by someone wise
who knows of ways to read the sky, 
you remember that the stars have names
and like the sun, they rise up East
and slowly sail towards the West
to slumber there, beneath the sea.
Now, there from the East begins to rise
the Seven Birds which in their flight
ride on up the nameless wind
until they reach the other side.
By then, you remember
that the Seven Birds do not fly every night
for when the will of the wind blows otherwise
there is no western route that the Birds can fly.
As the Seven Birds have a name
so too does the only wind that carries them,
and thus, the nameless wind was then named
by the ancients who have passed: Amihan.
And by facing Amihan that blows
a cold wind passing by both of your ears,
you hear no whispers of dark wishes,
instead it is the sail that you hear,
catching the wind and gliding
like a great wide wing of cloth,
facing Amihan as you are and whispering
that you are facing North
for Amihanan lies before your eyes
behind your blindness in the night
for that is where the wind blows from
and where the stars lie still in the sky.
Thus, by sailing East, you know West,
and by listening you find North,
and as the stars see to your safety
that you do not yield to your fears,
the dark whispers fade into the wind,
replaced by the voice of your sail
which speaks where you are and where you face,
and you find that the night is silent
and in the darkness the stars shine,
when you see no evil in the shadows
and do not cast your fear into the night,
and by braving the night, you learn the way
whether it be back or forward,
towards the sun or into the night,
in flight of fear or to face it,
over the sea and under the sky.

Once again I searched your name
in a map I kept in my wallet
for years.
            I evened out creases with my palm
            and calculated your distance
            with my fingers.

Yesterday, I thought I heard your voice
complaining about the heat,
but it was only I realizing
            I was much older now
            than the day you died.
            How much longer before the monsoon?

Remember how winds emptied
in Caramoran? Remember how typhoons
are named? Remember
            how we tracked the numbers
            as the weight of air matched
            the barometer of our reticence?

We practiced the signals early and often,
orphans before our fathers died.
Number one and we weighed down
            roofs. Number two and we prayed
            to saints. Number three
            and we huddled in silence.

We signed our last confession
at dawn when the roof was blown
into the sky, but in the morning
            the house remained a splinter
            from where we waved at neighbors
            sorting wreckage for home.

Manoy, how much of memory is sorting,
how much is bidding away time,
and how much is dreading the rain?

After a typhoon we swelled to the river.
You plunged right into your mark,
I aimed at murky water,
            trailing as I have always trailed
            your footsteps for six years,
            only to hit surface gravels.

Blood flowered on mud like tendrils
exquisite and terrifying.
You snapped a guava branch,
            chewed the leaves into paste
            and balmed my peeled skin
            without reprimand or appeasement.

Manoy, every now and then I searched
your name in maps. Yesterday
I evened out the scars on my knees,
            the ones you mutely tended, indelible
            as the mark of your absence. As the love
            that you could only sign in silence.

Sugat

Sa sandaling masugat
Ay huwag kang mababahala.
Huwag nang mag-abalang
Kumuha ng kahit ano
Para takpan at pigilin
Ang pagdurugo.
Kabisado ko
Ang bawat bahagi
Ng akin.
Hayaan mong umagos
Ang sariling dugo
Sa gilid
Para kusang
Maghilom.

Salamin

Sa salamin,
Sinasalat ng titig
Ang parteng tinitingnan
Ng lahat.
Para paulit-ulit
Na may hanapin.

Malinaw sa akin
Ang hindi makita ng iba.
Ngunit masigasig sila
Sa paghahanap
Ng mga bagay
Na hindi ko makuha.

Lugad

Binikol hali sa gibo ni Tresia Siplante Traqueña

Sa apurang malugad
Ay dai ka mahagas.
Dai na pagproblemahong
Nagku-a maski ano
Para itago buda papunduhun
Ang pag-ilig kan dugo.
Maaram ko
Ang mga parte
Kan sakoya.
Bayaan mong mag-ilig
Ang sadiring dugo
Sa gilid
Para kusang
Magrahay.

Tokador

Binikol hali sa gibo ni Tresia Siplante Traqueña

Sa panalmingan,
Binabati kan butos
An parte na minamaanan
Kan gabos.
Para balik-balikan
Na may hanapon.

Malinaw sako
An dai mahiling kan iba.
Pero pursigido sinda
Sa paghahanap
Kan mga bagay
Na dai makua.

Alikabok

ayon sa isang “Hinakop nga Haiku” ni Generoso Opulencia

Yab-ok kag udto,
Daw dinasok sa plastik
Sang manogputo.

1.
Sumisiksik sa mga singit at sulok ang yab-ok
ni Opulencia. Mananatiling alikabok
ang alikabok kanino mang mata
ang mapuwing, at pinakamatalab
kapag nakatutok ang araw sa mata
ng sugat na nagnanaknak.
 
2.
ginháwa. [Cebuano, Hiligaynon] hininga

Inilulan sa barko ang mga taga-Luzon at Visayas,
baon ang pangako ng ginhawa:
ang hulagway ng Mindanao—mga bungang
bumabagsak sa lupa at dagat ng mga isda.
Bumungad sa kanila
ang parang ng matitinik na halaman
at ang lambong ng pinong-pinong alikabok.
Sinubok kaya nilang ipasok ang ulo
sa supot? Paparam ang ginhawa.
 
3.
Pagpawi sa lamig ng magdamag
ang inilalako ng magpuputo.
Sa umaga, ginhawa ang hiningang
ipinapawis ng mga puto sa supot.
Noong bata, natural na naising
naisisilid sana sa supot ang sandali
nang mapakawalan sa magdamag.
        
 
 

Lisan

     
1.

Sa isang awit, ipinagpalit ni Tudbulul ang kapatid sa mga sandata ni Datu Busaw, mapigil lamang ang pagkawasak ng Lemlunay. Hinilom ng kapatid ang halimaw sa loob ni Datu Busaw, na muling nabuhay bilang Tegingkan. Umanib si Tegingkan upang labanan si Datu Lókó Tegedung. Nadampot ang kanilang mga kapatid. Tinutunton nila ang tumakas sa isang mahabang paglalakbay. Sa huli, nagapi si Datu Lókó Tegedung at umuwi si Tudbulul sa isang pagdiriwang.

      
2.

Ayon sa mga iskolar, marahil kailangang lisanin ng bayani ang bayan nang mahanap ang sarili.

      
3.

Mga walong taon ako nang unang nagtangkang lumisan at hindi nagbalak na bumalik. Ang layo mula sa tarangkahan ng bahay: isang tawid sa kalye. Wala akong dala. Nagwawala. Hindi ko na matiyak ang dahilan. Hindi na marahil kailangan. Ang mahalaga, nananatili sa alaalang umuwi akong wala na ang sarili.

Michael

Mayroong mga panahong kailangang kumatha
ang alaala ng mga akala. Walang malay noon si Lolo,
sa isang bersiyon ng isa kong alaala, na hindi lahat
saging ang karga niyang sako pauwi; may limang taong
ako, na nagpakita lamang nang tuluyan nang nakalayo
ang pampasaherong van, kaya kinailangang kandungin
ako at isiksik sa ilalim ang saging, tulad ng ginagawa
sa mga dala-dalahan at walang malay na paslit (ako,
ngayon: bakit nagdala si Lolo ng mga saging at paanong
hindi niya nabatid ang aking bigat?). Kinailangang
ipabatid ni Lolo sa Dadiangas na walang nawawala.

Iniwan ako sa paanan ng bundok at doon nakilala
ang malalapit at malalayong pinsan, anti at angkol,
at ang unang kaibigan, ang katukayong si Michael;
at ganito lamang ang alaala naming dalawa: kinakagat
namin ang tubóng ibinigay ni Lolo pagkatapos dalawin
sa payag nito sa itaas. Sabi nito: kailangang makababa
bago magdilim nang hindi mailigaw ng mga hindi katulad
natin, kahit nagpapanggap silang mga katulad natin.
Habang sinisipsip ang tamis at iniluluwa ang tabang,
hinigop ang paa ko ng putik ng palayan kaya kinailangang
hatakin. Agyamanak, ako. Siempre, si Michael, gayyemka.

Di na muling na(gpa)kita si Michael. Maaaring wala na sa malay
ni Lolo o mga kamag-anak nang tinanong sila. Natagpuan ko
na lamang ang sariling umiiyak dahil Lunes at kailangang
ibalik sa Dadiangas upang pumasok sa klase kahit wala
akong kaibigan doon. Hindi ko na natiyak ang alaala
ni Michael kahit ilang ulit binalik-balikan ang Maitum,
lalo na sa mga panahong mag-isa na lamang at mayroong
sarili nang upuan sa van. Mayroon ngang mga panahong
kailangang kumatha ang alaala ng mga akala at piliing hindi
alalahanin ang mga itinuturing nating katotohanan.

Agua De Mayo

Nagtubod ang kalangitan nga abo
naghaplak sa nagabagtik nga litik sang duta
ginsuyop, ginhigop sang nagapanagitlon
ba-il nga gina-uhaw.

Naglagtik, nag-agsik sa nagabaga-baga nga bato.
Nag-aso, nagbugnaw, nabanhaw
ang kayami nga nagapamukaw
sa mga sapat-sapat nga nagapanago sa iya buho.

Naghawan ang kalangitan,
naghupa ang nagadaba-daba nga kainit;
nabanhaw ang urok sang mga paka
nga nagapaliwa-liwa sa talamnan.

Nagdu-aw na ang nahauna nga ulan sang Mayo.
Nag-ilig na sa mga dahon ang mapagros nga tinulo
kag nadagdag sa kinahon sang humayan.
Buas, magabaliskad ang mga ba-il

kag magatubo ang bulong sang mga gutom.
     
     

Panghayhay Lamang

Panghayhay ang sabat
sang maluya nga mamumugon
samtang nagahawá-hawá ang pagginhawa
agud ang agalon makakaon.

Panghayhay ang pagbato
sa mga pasalig sang agalon
nga matam-is pa sa duga
sang ginapas-an nga tubo.

Panghayhay ang balos
sa nagarinagu-ok nga tiyan
samtang ginabayaw ang garab
pakadto sa anihan.

ala-ala sa nasulat

Pabating namaalam ang gabi, sumisilip sa
dahan-dahang pagpapaliwanag ng langit. May pagka-
daldal ang katahimikan na himong, Ping!
handang magpahiwatig ang talulot ng damdamin.

Kinamusta. Ting. May smiley-heart-hug. Ting!
Tanong? Ting! Tanong? Ting! Tanong? Ting! Ting! TIIIII-
NG! Bago pa Ring! bumango- Ring! Ring! Ring! -n.
Lila nang lila sa nagniningning na screen. RING!

Labis man, Ding!, lanta- Ding! -d.
… Ding! Nabasa na ang mga akda sa dingding.
Sa dami ng pinamulaklak, na-mani pa. Ding.
Nakalimutan kong pumapagitan ang dingding.

Nawala na ang mga nagsusulputang lila
nayaring niyari rin ang sandali na
isang sandaling lumipat na
sintagal lang ng wala.

Pang-ilang pagliwanag pa ba? Imik!
Mag-lo-low bat na, may uusbong pa ba? Klik.
Litrato lang.
‘la.

Makailang ulit mo nang hinawi ang mga agiw
ng pangungulila na napagkit sa mumunting silid
sa aking pagkatao. Sa tuwing kakatok ka,
numinipis o tuluyang naaalis ang sinsin ng alabok
ng pag-iisa. May sinag na nakalalagos sa siwang
ng aking pintuang ni minsan ay di ko binuksan.

Marahang-marahan kang lumalakad sa loob
ng aking bahay na panay patay ang mga kulay;
at sa tuwing hahakbang ka'y sabay na nagkakabuhay
paisa-isa ang mga ilaw na may sari-saring kulay at hugis.
Nasisilaw ka ma'y naaaninaw ko pa rin ang ngisngis

sa iyong mga labi. Sa ganitong tagpo, lumiliwanag
nang lumiliwanag ang mumunting silid sa aking pagkatao.
Nais kupkupin kahit balangkas ng iyong anino.

Sapagkat ikaw ang tahanan maging sa aking pananaginip:
sa aking tabi, pinagmamasdan kita habang naghihilik.
Bago pumikit, isang halik sa noo mo ang aking dinampi.

Para sa Sitio Tangan-Tangan, Tarlac

Dumadagundong!
Ang mga yabag na taliwas sa amoy ng kanayunan, 
Estranghero sa mata ng mga hayop at halaman.
Pati ang síkat ng araw na kaylalim tumusok ay lumamya,
Umurong nang bahagya — nagtago sa ulap na nagsilbing manipis at kupás na kumot
Subalit sumisilip pa rin, paunti-unti
Sa kung paano dahan-dahang nilalamon ng higante ang katutubong lupa na para sa amin.

Unang tagpo: paghahanda

‘Nay! ‘Tay!
Nakakita po ako ng higante sa ating bakuran:
Balót ng damit na kulay dilaw, 
May matatalas na ngipin, walang tumutulong laway o umaalingasaw na baho
Subalit damang-dama ng kayumanggi kong balat ang pagtindig ng balahibong tila 
sundalong takót;
Ang halos luwáng buto ng tuhod ay nangangatog,
Sinasabayan ng pabalik-balik na tilamsik
Ng diwang walang-muwang, nagtatanong:
Bakit may bumisita sa amin nang biglaan?

Ikalawang tagpo: pagkain

Niyugyog!
Ng umagang balót na balót ng naghahabulang hamog ang aking katawan, 
Tila nagnanais na ipáko ang aking mga paa habang sinasaksihan ang walang 
      humpay na pagkalaykay;
Ginugutay-gutay ang mga halaman at púnong tumubo mula sa pag-inom ng tubig-ulan. 
Tinataga ang mga hitik at sariwang bunga, 
Hinuhukay ang mga bundok, sinasaksak ang pahingáhan
Na para bang katumbas ng 
Pagtusok ng daan-daang karayom sa aking ánit, 
Pagsabunot sa kulot kong buhok, 
Pag-untog at pagbasag sa aking bungo.

Ikatlong tagpo: pag-inom

Dinig ng pudpod kong talampakan ang pagkabasag ng rabaw ng sapa. 
At ang napipintong serye ng araw-araw na pagtampisaw sa ilalim ng bughaw na 
      kalangitan, pinalilibutan ng berdeng kapaligiran, 
Mawawala! 
Sinimot ang tubig na pumapawi sa uhaw na tribo, 
Bundat na bisita, nilagok lahat — walang itinira.

At ang mga sumunod pang tagpo:

Nanganak ang higante!
Nagpatuloy sa pagkain, pag-inom, at paglamon
Na para bang hindi kami tumulong sa paghabi ng kahapon. 
Walang tigil
Walang tigil
Tinaboy kami na parang aligagang mga langaw na paikot-ikot sa kanilang hapág. 
At sa sandaling dumapo sa kanilang itinuturing na kanin at ulam:
Mapipitik, mapipisat, malulunod sa sariling dugo,
Pagtutumpukan — lalangawin din.

Nagugulumihanan!
Kultura ang aming yaman, lupa ang hingáhan
Subalit kinikiliti ako ng bukang-liwayway:
Nakatira ba kami sa isang malaking pinggan?
Kung gayundin naman, nawa’y sa susunod na pagdighay ng mga bisitang gutom 
      na higante sa aming bayan ay matiyak ko na:
Busog na kaya sila?

            nagising ako sa isang mundong nakatila.
Sa TV, gumuguhit ang mga grapo ng stock market
            na parang kidlat—ang matematika ng paghuhula.
Sa radyo, sabi ng mga eksperto sa panahon, 
            asahan ko na may pag-ambon sa
hapon. Kayâ naman, dalî-dalî, ang boses sa
            kusina, 'yung mga sinampay, magdidilig pa man 
din ako ng mga kuwan! Hindi ba, ang pagguho
            ay isang sandali—ang ekonomiyang, parang
singaw ng lupang mainit bago ang pagbuhos ng 
            ulan, parang halumigmig. Ngunit dito lamang,
tulóy ang pagtili ng takure at pag-ugong
            ng washing machine. At ito nga, sa parehong
hápon, ayon sa mga eksperto sa salapi, nasa
            resesyon na ang mundo, ngunit tulóy pa rin ang 
pamumulaklak ng gumamela sa labas na
           matiyagang naghihintay ng dilig. Kung may bayad 
lamang ang mga gawaing 'to, rugo, matagal
           na akong baón sa utang.

Ipagawas ang Lily's Peanut Butter
Hiwaon ang mansanas sang walo ka piraso
Papason ang mga kuriskuris sa pader

Ibulingon ang puti nga towalya nga may buwak nga burda
Andamon ang puwa nga biyong ig alas singko-kinse
Ablihan ang radyo para sa balita ig alas sais sang aga

Gyot-gyuton ang patatas nga gipabukalan sang kinse minutos
Ihuwad ang arinola dapit sang kulo nga kahoy
Pangitaon ang Pau D'Arco na panghapyas

Itago ang nahabilin nga putos sang Marie nga biskwit
Hipuson ang mga hampangan ni Shasha
Ilabay ang gingamag nga sopas nga may dyutay nga kibit

Kuhaon sa China cabinet ang ika-singkwentay sais nga pahina sang Bisaya
Isyod sa sobre ang titulo sini nga biyai
Silhigon ang mga balhibo ni Shasha sa sopa

Basin may makalimtan pa ako
Nipalapit na ako sa iya
Mintras nagliso-liso siya
Sang singsing sa iya tudlo
"Molakat na kita?"

Ang akon tubag -
Tam-is nga ngisi para sa iya
Nga adlaw-adlaw nakon
Dili makalimtan ihatag
     
     

I Might Forget

translation by author

Bring out Lily's Peanut Butter
Slice an apple into eight pieces
Remove the scribbles on the wall

Put the white towel with an embroidered flower in the laundry
Prepare the red medicine at five thirty
Turn on the radio for the six a.m. news

Chop the potato that was boiled for fifteen minutes
Pour out the chamber pot near the breadfruit tree
Look for the Pau D'Arco liniment

Keep the remaining pack of Marie biscuit
Arrange Shasha's toys
Dispose the moldy bread with a small bite

Get the 56th page of Bisaya from the China cabinet
Keep this house's title in an envelope
Sweep Shasha's hair off the sofa

I might forget something
I approach her
While she is twisting
The ring on her finger
"Are we already going?"

My answer -
A sweet smile for her
Which every day
I never forget to give

Asin

Ang sabi ni Nanang, bawat butil ng asin na natatapon at nasasayang ng isang tao'y kailangan niyang pulutin pagsapit niya sa purgatoryo. Ngunit tiyak ko rin sa lasa pa lamang ng aking luha, pawis, at dugo, magpupulot ako ng asin. Sa pagpapagal ko, siguradong sa kabuuan ng aking buhay, ang aking malilikom sa aking luhang iniluha, pawis na ipinawis, dugong idinugo'y sapat na asin upang magdanggit at daing ng isdang makakain sa pansamantalang pananatili sa purgatoryo.

Ngunit paano silang nagpadugo't naghasik ng dugo? Silang dahil sa pawis ng iba'y hindi kinailangang pawisan? Silang nagpaluha nang nagpaluha sa danggit lang ang mauulam? Sila'y sa purgatoryo na mabuburo! Walang puknat na magpupulot ng asin sa ilalim ng tirik na araw na magpapatagaktak ng pawis, magpapaluha ng mga mata't magpapadugo sa mga hiwang latay sa kanilang likod. Lahat ng mga pagpatak na ito'y muling magdadagdag ng butil sa kanilang pupulutin. Sakaling matapos ma'y guguho ang kinatatayuan nila dahil sa bigat ng asin at saka bubulusok pababa. Bubulwak muli ang asin na kanilang kailangang pulutin.

Huling Hapunan

Pinagputol-putol at ibinigay niya
sa labindalawa. Sinabi niya: Kunin niyo,
kainin niyo. Ito ay aking katawan.

Kinuha niya ang baso at ibinigay
sa labindalawa. Sinabi niya: Uminom kayong lahat.
Ito ay ang aking dugo.

Nakasara ang lahat ng pinto't bintana,
ang tanging liwanag mula sa gasera'y
aandap-andap sabay sa panginginig
ng labindalawang batang nakayakap
sa ina. Napaupo ang lahat sa parisukat
na papag nilang mesa, salas, at higaan.
Chop-chop na ama ang nakahapag.

Bibe Marumi

sa tono ng "Tatlong Bibe"

May tatlong bibe akong nakita.
Puro putik, marurusing sila.
Sa kanilang pakpak,
Plastik ay nakadikit.
Sabay-sabay nagsabing,
“Yuck, yuck, yuck.”

Tayo na sa ilog dahil marumi.
Pero bibe’y nakatapak ng bote.
Sambit ng mga bibe’y, “Kwak, kwak, kwak.”
Pahiwatig nito ay pag-iyak.
Mga kawawang duck.
     
     

Maliit na Gagamba

sa tono ng "Itsy Bitsy Spider"

Maliit na gagamba,
Bakit di masaya?
Nagkalat ang basura
Saan na titira?
Ang sapot sa sanga,
Bakit kulay pula?
Maliit na gagamba,
Puno ng pangamba.

            Listen: one daughter to another. Pith of my pith.
We've suckled the same marrow. So what if these horns catch on your hair
and you chew on all my good shoes? In the end, it’s you I want
when they take everything      but my name. This loose          tooth.

They call it the great forgetting            how all girls
            on the cusp of womanhood      lose their faculty
for anger.            Dumplings unravelling in the broth
a pot just on the edge of bubbling. You’ll never hear it          sigh.
Once      we asked mother why she mimes shadows      smiles
at the scorpion’s tail      when it strikes true. The body doomed
before it can write its own name. The sourer the broth
            the giddier the soul, she says
stirring her pot as something desperate
clangs            in her belly.

            Look      already i am willing to make amends            circumvent
the tangle that has brought us here. If a fish forgives its captor
is it no longer lunch? What is a girl anyway but a shape to be beaten into.
Magic bread. I’ll tuck my mold          deep inside          crunch my arrowheads
into a million matchsticks.        When i hear your war-trill
i will aim                                   at my own heart.

            See? There is a window            where my hunger used to be. Tomorrow
they’ll open me down the center          steal my percussion      buff
            my tools          so i can no longer carve footholds         for the devil.
I’ll be pearled              once dirt-tongued        ocean floor stink
now safe-keeper of claws        and ugly things. Yes,
            I swallow.
I just need to          find where my mouth is.

Are you listening? What i’m saying is            when they take the seeds,
do not fold back into the earth            in grief. Train your ears to mime hands
that catch secrets. Even the hiss of oil jumping in the pan

                                                                                                is a message
                                                                                                is a signal fire

to take this recipe and run        to the first tree            with the first wound
thumping with sap        where all women lie              soft-scabbed, planting crops
in each cosmic hurt              and all women hurt        All women        braid
memory as lifelines              have much too many teeth        to eat
so eat              won’t you? This pot blistering
with mother’s good knives.
            Won’t you lick the bowl clean?

Panatang You Know

Under the tutelage of da amerikans
Nabingi ako sa dami ng tutuli.
Na-lost ako sa eypol at hanesti,
Feeling ko ‘di na ko
Naging tapat sa sarili

But really, oks lang din naman
‘pag wala na akong time magluto ng dinner
At least may happy meal delivery.
Berigud nga raw ako sabi ni ti-cher,
dahil alam kong “went”
ang past ng “go” at hindi “goed.”
Game na game na ‘kong makakuha ng papel
certifying that I am excellent in English.
Excited na akong maging BPO worker—
kahit ‘di na grumaduate—
as a booming call center agent.

E kung marami lang trabaho
at nakakabuhay ang pay
Sana nag-art na lang ako,
or reflexology.
Kaso ang mahal ng rent
chaka ng mabagal na Internet.
Kaya heto, tiyaga-tiyaga muna
sa graveyard shift.
Humina man ang resistensya ko
At least may bagong smartphone model
to avail.

Labyu amerikans.
‘di nyo kami pinakawalan.
Sana magtayo pa kayo ng maraming
bridges, sementadong daan o hightowers.
Sanay naman kaming tumingala
At gaya nga ng turo sa amin simula bata
Ano na nga ba ‘yun?
Para sa inyo ang lahat ng panata
Sa isip, sa salita, at sa ngawa.
     
     

Morning dinner, fresh

Everything I cook, I burn
It’s 10:47 and we are preparing breakfast
Leftover tofu from last night
Maybe as dismal as dinner from ages ago
Maski yung tofu, looking unexcited to be eaten
I put on the stove, fire hurrying too
Like me, staring at a known deadline
            —work, work, work,
            woke up like an alarm clock,
            blaring but lifeless.
Work, work, I woke with weakness
The fire, the fire! I forgot to hire
Someone to remind me—
Pang-gising lang ba ang alarm clock?
‘di ba pwedeng pang-remind na rin?
Huy, may sinalang ka sa kalan!—
remind me, the fire is burning,
my stomach where I’ll soon put 
last night’s tofu leftover, grumbling.

Everything I cook, I burn
This tofu, tonight’s lunch,
Yesterday’s dinner
Kelan pa ba ako matututo
What I have learnt…
Unti pa lang, so far
Ang oras, umaandar.
Later I’ll toast sandwiches
Mayonnaise, mozzarella, and butter
Siguro kamatis din, unting lettuce
para healthier.
Babantayan ko ang oven
Ayokong everything I cook, I will burn
I will count the stars, the orions,
The bulalakaws and saturns.
Hihintayin ko ang sandwich
na hindi amoy-sunog.
Magiging malinamnam ‘to.
Tulad ng feeling after sumingha
ng makapal na uhog.

i.
     
utang:              hang / up the ph / one means / i can / not be re / trieved / sieve
                        through / bron / chi tease / s out / toxi / city / plea / se breath / e th / e
                        spir / it / out

ng:                   con / nects ne / ck to ch/ est stran /ge / stai / ns in th / is hou / se
                        fou / nded on grad / ien / cy

loob:                k / nob turn /s left le / ft do / or op /en stran / ger caugh / t me p / eek
                        th / rough / blind / s tri / es a / sk / etch ou / t o / f e / lec / tric / al wi
                        /res a so / ul coils a / ro / und fru / it fall / en dow / n pla /stic tr /ees
     
     
ii.
     
hi-rap:             the i / not like hi / but / hee breathe squeeze the / breathe / ing
                        wraps the lary/ nx like a riddle sphinx the answer / too hard the
                        answer / on / hold / on / or

tu-long:           correct my wrongs / for / too / long / i heard only soft / coughed
                        / out son / nets at / a for / eign pace / patience

lu-pit:              or lu / pit / not ip / it repeat / ed stuck too / hard / on dif / fer /
                        ence de/ fer / ence / physical / ly educate / d kow / tow

ta-o:                not tao / but two syl / lables bounce / ing around / like children
                        sound / ing out vowels to / re / hearse real / words

pa-sen-sya:      na / uncle / when he land/ ed in los / ange / les less confi / dent
                        had to pause / abrupt / make way for / where na/palang/diba /
                        would be / placed / / in ab / sence

si-gaw:             not allowed / to shout / counts back / wards from one / thou /
                        sand to sand down im / pulsing / over some / thing un / named

bu-lol:              lo / la keeps again / st threat of / losing an / other / called out of
                        a cub / icle in L / A long dis / tance call about / mother can’t cry /
                        between err / ands in the car / tongue unknott / ed / / swallows /
                        what calls/ itself feral /wail

da-ram-dam:   what words / can / not grasp can / not re / main must / hollow
                        space / gaps on / to which / fingers fold /

sa-li-ta:            i / mutt / er my noise / an / noys me / turns red / turn / every /
                        thing / in / in / difference i / m / plode

Deep in the Capital of the Dead there are only flowers. I am sixteen forever. Mama makes me her world-famous-to-me sweet spaghetti for my birthday. No processed cheese clinging to the blade’s so-called miracle edge for today. In low-heat heaven, Mama smells of minced garlic. Brown as antiquated vaudevillian reels. Can-can of tomatoes conga lining to the saucepan. Mama doesn’t dance, but she sings Twist and Shout, and Amazing Grace. I jump to the music, and land on the wings of a yellow onion-skin moth. On her lap, I land on a field of cancer flowers. Sampaguitas and floral slippage blooming in her brain. She fears tears streaming down her already sweaty duster as she chops the noble onion bulbs, but I have pleaded with them not to make her cry this time. My only birthday wish.

Pagkat tila tinatangay ng hangin ang ating tikas,
nagiging mga alipato táyong nililisan ng ningas.
Nalalaglag ang ating bait, nagkakalat sa sahig,
sumiksiksik sa mga siwang gaya ng mga abong tumatalsik
galing sa pinipitik mong tabako uma-umaga.
Ngayong inuuban na ang ‘yong tuktok 
at isinusubsob ka na ng sariling balangkas,
nanghiram ka ng mata sa aso, ng lalamunan—
nandidilim ang paningin mo’t umaalulong ka 
sa bawat aninong makikita mo sa gabi.
Hindi ko matunton ang lalim ng buntonghininga ni Papa
tuwing pilit mong binubuhat ang sarili
upang humakot ng uling para sa iniihaw mong mga paratang.
Saang balon ako sasalok ng tubig o magpapala ng buhangin
para isaboy sa naglulumiyab mong dibdib?
Gayong wala nang kilalang pag-ibig 
ang natutupok at napupulbos mong puso.

floral hem pearl from
autochthonous mouth
eighty dialects hang
by industrious hair
fish out mucus
silver tap salt
wave trench
fruiting
     
     
*
     
     
happened all tunneled into one
infant for whom sensation fares feet out
upper limit scrunchie
lower limit kneesock
three sentences of 350 pp iterable
prick up at such length
mere worlds ends
     
     
*
     
     
bicycles stream by
weekenders snap purple green cactus
high sculpture on wheels slows the streetcar
waterbirds and cars sonically go
people dress to drink their water
I cannot take credit for any cruel theater
or secure tables for my lover fast enough
we vision each other
on left blade a green jewel point
eye of a panther resurrected
comfort catacombs
gray-greens open overgrow
haul ass arc of joan
     
     
*
     
     
this folding fan has a monocle lens in
each cloudshell blade this prism
bombsight is pocket sized this field
telescope has manga eyes dilated with
teary dots this sextant comes in
threes this replica lighthouse pauses
concentric rippling (bellow ye wickies for
jeweled beams) this gridiron segments a
specked loafer smack there
in the grass rectangle I could not see
to see by apron floriscope
bullet counter weight leaf
pastry countertop radial