Pultaym na guro ng agham panlipunan, Filipino, malikhaing pagsulat, pananaliksik, at panitikan sa Manuel V. Gallego Foundation Colleges si R.B. Abiva. Awtor siya ng labinlimang libro ng mga tula, maikling kuwento, dagli, at nobela. Ang kanyang mga akda ay nalathala na sa Bannawag, Diliman Review, Liwayway, at sa mga publikasyon ng Sentro ng Wikang Filipino (SWF), National Commission for Culture and the Arts (NCCA), Cultural Center of the Philippines (CCP), at iba pa. Naging language coach at cultural researcher na rin sa mga pelikula.
Papawakas ang buhay Ng palay na dating bulas, Naghihintay ang sanyutang daliri Sa gilid ng bilao, At napuksa na ng isang metrong panabas At galun-galong lason Ang nagtatayugang talahib. Sa aking alaala, Hudyat ng aking pagdating Ang nalalapit na pagkalipol. Ayon sa albularyo, Ako ay isang anyo ng bugtong: Butil ng munggo, Nang nangalipad, Aba, buwan ay nabulag! Paglaon, naging singpusok ako Ng di mabilang na makata: Tinangka at nagtagumpay akong agawin Ang nakaputong na korona Ng liwanag sa rabaw ng siyudad. Nagdiwang ang mga naupos Na posteng muhon ng aliw, libog, At sibilisasyon: makapagpapahinga Na sila, pansamantala. Pero batid kong di ko malulunasan Ang sumpa ng pagpapagal. Kailan pa naging bago Ang hinaing at dalangin sa bawat gabí Ng mga gaya ni Lourdes? Ang anak ng lupa Ay di gaya sa tulog Na mantika, o sa malamig At makintab na pilak. May panganib ang kataimtiman ng dilim: Sumasalubong at sumasagupa sa kaluluwa Ang hagupit ng umuusig na pighati. Hanggang kailan? Hanggang kailan?
Arasaas iti Ulimek
(Walo A Daniw)
“Ti nadagsen a kadena ket matnag/
dayta a kampo ket marba iti maysa a sao/
kablaawannaka ti wayawaya iti lawag/
ti armada ket ited ti kabagis.”
- Alexander Pushkin, Paltiing iti Siberia (1897)
I. Sika ti sapsapulen iti agbibineg a lasag ken nalammuyot a tultolang agtibtibbayo a barukong ken nabara a paragpag agbulbuligawgaw a mata ken aganangsab a biag nasaniit ken napanaas a buksit ken agburburek nga utek ti bági a saanna a kayat iti agulimek ti bági a binagí ti baludan ken kawar kadagiti nagbaetan iti adigi a bato a kasla sellang ni Eba (a nangsima ken Adan) a napulipolan iti siit ti baimbain, cadena de amor alambre, ken landok nga aglatlati iti sidong ti pasaray dumapo ken dumara a rekkang ti inaldaw nga agdungdung-aw a mawaw a tangatang ti lubong a kuadrado ---nasipnget, napudot, ken awanan dungngo--- ngem, no umay ti rabii agkarayam ti sulisog a kasla kiteb a mangan iti lasag ken uminum iti dara kadagiti murdong ti ima ken saka a mailiw iti nakirsang a darat ken pitak a pagbaddekan wenno naawanan ken kimmapsut ti taraki ken bileg a panid ti libro ni Pasternak gapu ta napukaw-natay ni Zhivago (manipud prologo agingga epilogo) tapno dagiti tugot ti kararua koma ---nga iturong dagiti murdong iti ramay--- maikitikit ken maimalditna ti nilaon ti nasantipikaan a pungtot ken ayatna nga agnanaed iti uneg ti nasutil, manangsukisok ken rebolusionario a panunot ken aramid ni Diego ti Aringay wenno ni Don Belong ken kadagiti obrero ti Vigan idi ---nalammiis koma a linnaaw nadalus ken naraber nga aglawlaw tapno ti bara ket buklenna ti anges nga ipugso ti ngiwat a malmalmes, maysa a sang-aw a sungbat iti nabara, ig-iggesen ken bimmasisaw nga espasio ken kalgaw (nalagipko ni Heidegger). II. Nakaro a dusan ti naulimek a lubong ketdin a ti panagtayyekna ket arig iti ungor ti traktora wenno sangit ti kaipaspasngay a nuang, piek, uken ken kalding taray ti kabalio wenno Kawasaki ken Suzuki a motorsiklo ketdin a ti arasaas a no agbalikas koma ket kumunnot a kasla rissik ti beggang a napnuan tured, unget, ken gagar wenno ti maysa a nadawel a kulding ti apuy iti ubet, pingping, ken pispis ti pariok, kaserola, ken kaldero nga awan nagyanna. III. Kinaagpaysona, sakbay a mayanak ti lawag iti parbangon agdaniw pay ti sippit dagiti kawitan ken upa kastamet ti rabii a sabaten pay nga umuna ti kararag dagiti kurarapnit, kulippato, tukak, ken karag ---babaen ti sonata ti pammakada--- mabisin nga ubing wenno agasawa nga agap-apa gapu ta awan maisaangda iti barukong ti lubong a ginunggon ken gungunggonen iti ginasut a ribu ti taguob, arimbangaw, sangit, rigat, ut-ot, ken dung-aw gapu iti nakaro a bisin ti espirito ken lasag nga asidegen mapugsat kasla nga anges ti agbugbugsot nga aso wenno Tao wenno urat ken bagis a nagsinniglot ---ngem an’a nga imas ti isem dagiti karasaen ken kullaaw a nakaapon kadagiti natangkenan a takiag ti Dios ken dagiti propeta ti nasipnget a parmata! Naka-tuxedo-da. Naka-ford. Naka-lacoste. Naka-starbucks. IV. Sika ---saan a siak--- arasaas iti ulimek nga ur-urayen dagiti awanan a sumangpet koma ---iti kabiitan nga aldaw ken panawen--- iti sirok ti mansanita, damortis, ken kalapaw bayat nga agregregreg dagiti nagango, nakirsang ken nalag-an a bulbulong bayat nga ipalpalayupoy ti angin ti nalammiis, naganas ken nadagsen a puyotna (uray kadagiti rabong, kamote, saluyot, katuday, ken kalunay) ngem saan pulos makasebseb kadagiti bára ti bará agingga kadagiti pungto ti nalangto ken agbegbeggang a kapagayan ken karayan ti Amianan bayat nga agkarkarayam iti rabaw ti silalabus a daga dagiti ramay ken ngipen ti naummong a bileg iti paumay a gubat iti uneg ken ruar ti bagi a nakaipupokan ti ubbog ti sirib a mangkalbit ti gatilio ti mauser wenno rebolber tapno itinnag ti langit dagiti petalo, pito nga imuko ken grapema ti wayawaya ---maysa a pisel ket umanay a senial ti maiparnuay a baro a biag kasta met iti umay a patay a nadara kasla idi naikkan lawag ken angesda Cain ken Abel. V. Iti maudi, arigmo ti tudo wenno basi a mamagungar kadagiti bukel ti ginasut ken rinibu a Jean-Valjean ni Hugo Raskolnikov ni Dostoevsky Simon ni Sicat Elias Plaridel ni Jacob wenno Indong Kagit ni Aragon a mangburak iti burnay ti turay dagiti agturturay tapno iti kasta, maapit ti kasam-itan, kakersangan ngem kaingelan nga unas iti entero nga uniberso ti dara ken dapo buneng ken kanion kumpay ken tabas buriki ken sako sartin ken takuri asukar ken asin garapon ken lakasa nga addaan natan-ok nga arapaap ---a nangtarabay iti nagpatengga maysa domingo a Rebolusion ti Piddig nga indauloan da Pedro Mateo ken Salarogo Ambaristo. VI. Ngarud koma umayka koman itan, itan, koman (hello darkness my old friend/ it’s time to talk with you again/ because the vision softly creeping…) VII. Ah…rimsua! Umel a nakem nagbalikas uray beddal iti natatadem a daniw ken prosa ngarud itan ti rugi nga agareng-eng dagiti di kapapati idi ngem itan pudnon! Kadi? (“and in the naked light I saw/ten thousand people maybe more/ in the whisper of the sound of silence,” kinunada Simon ken Garfunkel.) VIII. Nagungor nagbanarbar Agingga a natay ti radio. Tssst!
Saan Laeng Koma nga Arbis
“Tallikudanda nga agama ti in-inut nga agapapon nga init ken
unaanda iti mapukpukaw a lawag sakbay daytoy ket balkuten ti sipnget.”
– Jose Rey Munsayac
Malemen, gayyem Umayen ni lidem ken mangrugin Nga agummong dagiti dumapo nga ulep Iti rabaw ti ulo ken suso ni Arayat, Ket, gayyem, kitaem kadi Dagiti kumanabsiit a kimat Kasta met a riknaem koma ti im-impen Da Sol, Simon ken Elias a sakada Iti Central Azucarera de Tarlac Ti rag-o ken liday nga agar-araas iti kaungganda Kas iti ikan, bunog, agurong, katuday, pias wenno Kalunay ken saluyot ta maipasngay Manen a kasla ubing ti baro a kalgaw Maibuyat manen dagiti babassit a naurnong A petalo ti sagrado a danum ni Poseidon Iti ngiwat ken barukong ti lubong A siririing a natay, isu saanen a Nakakaskasdaaw no ti dung-aw ken kararag Dagiti nalasag ken paragpagan a tao ken ayup, Kasta met dagiti sabong ken ruot nga ipalpalayupoy Ti angina a kasla dila ti apoy: Saan koma nga arbis laengen, gayyem, Ti yaaymo ita a malem a nalidem.
Bulong ng Katahimikan
salin ng awtor
“Ang mabigat na kadena’y malalaglag/
iyang kuta’y guguho sa isang tinig/
babatiin ka ng laya sa liwanag/
ang sandata’y ibibigay ng kapatid.”
-Alexander Pushkin, Kalatas sa Siberia (1897)
I. Ikaw ang hinahanap ng manhid na laman at nanlalambot na buto kinakabahang dibdib at nagbabagang tadyang nagdedeliryong mata at hinahapong buhay masakit at mahapding tiyan at kumukulong utak ng sariling ayaw manahimik ng katawang inari ng piitan at kadena sa pagitan ng mga haliging bato sa singit ni Eba (na bumihag kay Adan) na nakabalot sa tinik ng makahiya, cadena de amor alambre, at bakal na kinakalawang sa ilalim ng halos kulay abo't dugong pagitan ng tagtuyot ng araw-araw na pagluluksa't pagkauhaw ng kalangitan ng daigdig na kuwadrado ---madilim, mainit, at walang pag-ibig--- subalit, pagsapit ng gabi gumagapang ang tukso na parang surot na kakain sa mga laman at iinom ng dugo sa dulo ng kamay at paa na uhaw sa magaspang na buhangin at putik na tutuntungan o nawalan at nanghinang kagandahan at kapangyarihan ng pahina ng libro Pasternak dahil sa nawala-napatay si Zhivago (mula umpisa hanggang wakas) nang sa gayo’y ang mga palatandaan ng kaluluwa sana ---na igigiya ng mga dulo ng daliri--- mai-uukit at maisusulat ang nilalaman ng banal na galit at pag-ibig na nananahan sa loob ng malikot, matanong at rebolusyunaryong isipan at gawi ni Diego ng Aringay o ni Don Belong at mga manggagawa ng Vigan noon --- malamig sanang hamog malinis at masukal na paligid upang buuin ng init ang hininga na ibubuga ng bungangang nalulunod, isang hiningang sagot sa nagbabaga, inuuod at bumubukol na lunan at tag-araw (naalala ko si Heidegger). II. Labis nang paghihirap ang tahimik na mundo kung gayo’y ang pag-inog nito’y gaya sa huni ng traktora o iyak ng kaipapanganak na kalabaw, sisiw, tuta at kambing pagtakbo ng kabayo o sa Kawazaki at Suzuki na motorsiklo. na kung ang bulong at makakapagsalita sana ay kakagat ito na gaya sa tilamsik ng baga na puno ng tapang, galit, at pagnanais o ng isang suwail na haplos ng apoy sa puwitan, pisngi, at leeg ng palayok, kaserola, at kalderong walang laman. III. Ang totoo, bago isilang ang liwanag sa madaling-araw tutula muna ang tuka ng mga lalaki at babaeng manok ganiyan din sa gabi na sasalubungin muna ng dasal ng mga kuliglig, paniki, palakang-bukid, at palakang-kabkab ---sa pamamagitan ng sonata ng pamamaalam --- gutom na sanggol o mag-asawang ‘di magkasundo dahil walang maisasaing sa dibdib ng mundong inuga at inuuga ng daanlibong alulong, sigaw, iyak, hirap, hapdi, at luksa dahil sa matinding guton ng kaluluwa at lamang malapit nang kumawala na parang hininga ng nag-aagaw-buhay na aso o tao o ugat at bitukang nagkabuhol-buhol ---subalit anong sarap ng ngiti ng mga ahas at uwak na namumugad sa matigas na balikat ng Dios at mga propeta ng maitim na signo! Sila’y naka-tuxedo. Naka-ford. Naka-lacoste. Naka-starbucks. IV. Ikaw ---hindi ako--- bulong ng katahimikang hinihintay ng mga walang-wala’y dumating na sana ---sa pinakamabilis na araw at panahon--- sa ilalim ng saresa, kamatsile, at kubo habang nagbabagsakan ang mga tuyo, magaspang at magaang dahon habang idinuduyan ng hangin ang malamig, kaaya-aya at mabigat nitong hininga (kahit sa mga labong, kamote saluyot, katuray, at kulitis) subalit hindi kayang patayin ang init ng baga sa baga hanggang sa mga dulo ng malusog at nag-aalab na bukirin at ilog ng Hilaga habang gumagapang sa ibabaw ng hubad na lupa ang mga daliri at ngipin ng naipong kapangyarihan ng paparating na digmaan sa loob at labas ng bilangguan na balon ng dunong na pipisil ng gatilyo ng mauser o ng rebolber upang ibagsak ng langit ang mga talulot, pitong balaraw at grapema ng kalayaan ---ang isang pisil ay sapat nang palatandaan ng sisibol na bagong buhay ganiyan din sa paparating na kamatayan na napakamadugo gaya nang handugan ng liwanag at hininga sina Cain at Abel. V. Sa huli, ikaw ay parang ulan o basi na gigising sa mga butil ng daan-daan at libu-libong Jean-Valjean ni Hugo Raskolnikov ni Dostoevsky Simon ni Sicat Elias Plaridel ni Jacob o Indong Kagit ni Aragon na wawasak sa tapayan ng kapangyarihan ng mga namumuno at nang sa gayon, maani ang pinakamatamis, pinakamagaspang subalit pinakamatapang na tubo sa buong uniberso ng dugo at abo itak at kanyon karit at panabas buriki at sako sartin at takuri asukal at asin garapon at baul na nagtataglay ng dakilang pangarap --- na giya sa loob ng isang linggong Rebolusion ng Piddig na pinamunuan nina Pedro Mateo ken Salarogo Ambaristo. VI. Kung gayon ay sana dumating ka na ngayon, ngayon, sana (hello darkness my old friend/ it’s time to talk with you again/ because the vision softly creeping…) VII. Ah…sumibol sa wakas! Piping isipa’y nagsalita kahit uutal-utal ng mga matatalim na tula at prosa kung gayo’y ngayon ang umpisang uugong ang mga ‘di kapanipaniwala noon na ngayo’y totoo! Totoo? (“and in the naked light I saw/ten thousand people maybe more/ in the whisper of the sound of silence,” kinunada Simon ken Garfunkel.) VIII. Tumunog umalog-alog hanggang sa namatay ang radyo. Tssst!
Hindi Lang Sana Ambon
salin sa Filipino
“Tatalikuran nilang mag-ama ang unti-unting naglalahong araw at
makikipagkarera sa kumukupas na liwanag bago iyon lagumin ng dilim.”
– Jose Rey Munsayac
Hapon na, kaibigan Papalapit na ang dilim at mag-uumpisa nang Maipon ang kulay abong ulap Sa ibabaw ng ulo at suso ni Arayat, At, kaibigan, iyong tignan Ang mga naglalabanang kidlat Damhin mo rin sana ang damdamin Nina Sol, Simo, at Elias na sakada Sa Central Azucarera de Tarlac Ang ligaya at lumbay na bumubulong sa kanilang kalooban Na parang sa isda, birut, suso, katuray, kamias, o Kulitis at saluyot dahil sa isisilang Na parang sa sanggol ang bagong tag-init Maibubuhos na naman ang maliliit na naipong Talulot ng banal na tubig ni Poseidon Sa bunganga at dibdib ng mundong Gising ngunit patay, kaya hindi na Kagilagilalas kung ang luksampati at dasal Ay sagana sa laman at buto sa dibdib ng tao at hayop, Ganiyan din ang mga bulaklak at damong inuugoy Ng hangin nitong wari’y sa dila ng apoy: Hindi na lang sana ambon, kaibigan Ang ihandog mo ngayong hapon na madilim.